"Media le Election"

Media timi cafang cu "medium" in a rat ca ah Lai holh in cun "a kar lak" a ummi thil ti khawh a si. Asullam cu media rian timi cu thil pahnih lakah tanh hlei ngei lo in a laifang te ah um kha a si. Tanh hlei ngei lo ding  a simi media cu thimnak tuah tikah ramkhel party hna nih an dirhmun an hrawh tawn hna. Cun, a cheukhat media cu anmah hrim nih anmah miaknak kawl in ramkhel party pakhatkhat tanhmi an ngei tawn. Cu ti an tanh le tanh lo theih khawh nakhng aherhmi thil cu atanglei bantuk hi an si.

1. Media pakhat nih party A le party B ah zei party candidate dah bia a chim ter deuh.

2. Debate a um tikah moderator nih zei party dah tanh hlei in bia a chim? Or, moderator kha taksa sinak in zei party he dah aa naih deuh? (E.g Zo Bawi le Ceu Bik Thawng debate an tuah lio moderator cu Pu Lal Lawm  Pui a si).

3. Debate tuah tik i candidate halmi biahalnak zei tluk in minung pahnih kar ah aa dan i, serh leik in hal hramhrammi an um maw? Bia na ah, party pakhat an chambaunak langhter duh ah biahal....!

4. Interview tuahding biahalnak kha ruat taktak in an pe maw?

Nai hrawng a lar ngaimi bia cu "Thluak tawl" hi a si. Party pakhat nih thluak an tawlmi media cu a dik lomi media a si . An chim le an relmi cu an tanhmi party a thatnak kha arak si ko lai. US dirhmun in kan cuanh cun a fiang bik ko. 2020 thimnak ah tlanglei Laitlang lei media pawl kan zoh tik hna ah chambaunak tete a rak um. Media ngaingai an si le si lo theih a si lo nain party tanh hlei  an ngei tiah hmuh khawh a simi cu interview an tuahmi, article an tialmi ah a lang.

Cucaah, rammi zong nih hi bantuk media kan hmuh hna ahcun i ralring hna usih!

Read More

"Mirang Uknak le Nihin Lairam Pengtlang"

Mirang hi pennak a kauhtu ram hna lak ah a penmi ram ca ah thatnak an tuahbik ti, a si. France hi an ttha ve kan ti ko nain, lahkhah pek lo rian fial hei ti bantuk an rak hmanmi ruang ah Mirang nih a teinak hi a si tiah ruah damh khawh a si. Japan, Germany, Belgium, tbk,.. pennak a kauhtu hna bal hi an ttha lo ngaingai. Hi ti a chia le a ttha cuai thlainak an tuahmi lakah, pennak a kauhtu ram nih a penmi ram ca ah zei bantuk ramkhel tungtlang, sipuazi, fimnak, tbk,.. a roh tak timi a biapi bik bia chattu a si.

Cucu Lairam level in kan chim ahcun,

Lairam ah mirang nih a rak hmanmi phung tampi an um hna. Chin Regulation Acts theng chim duhmi a si lo. Zatlang nun ah phung ah rel lomi "unwritten laws" bantuk in a ummi tampi an um. Ramri chiahning te hna, Khua khat le khuakhat ri an i chiahning te hna. Ca an kan serpiakmi te hna, biaknak a kan phorhmi te hna, tiang in ruah ahcun Mirang an phak hlan Lairam le Mirang an phak hnu Lairam cu van le vawlei tluk in aa dang. Mirang pennak nih Lairam a tthancho ter dan hi a mak tuk. Cucaah, Laimi lak i kan pa pakhat nih cun , "Ramkhel nih Lairam a thangcho hmasater bik. Biaknak hi cu a hnu ah arak ra," tiah a kan chimh. Cucu a dikmi a si ve ko.

Mirang nih Lairam a uk tik ah, pengtlang a tthen tiah Pu Lian Uk nih a kan chimh bal. Cucu a si takmi zong a si tiah mi tampi sin in ka theih chap. Cucu Senthang peng, Lautu peng, Mara peng, tbk,.. tthen khi a si. Kut-ke dong zat lo Lai tuanbia cauk kan rel tik zong ah peng le tlang min a chuah hi mirang an phak hnu in a si ko timi khi fiang te in a lang. Mirang an phak hlan ah peng le tlang zong a rak um lo, khua le khua deuh in a rak um. A tthawng deuh khua nih chiah kholh chan arak si.

Hi tin mirang nih an rak thennak cu "divide and rule" ti'n a min arak thang. Hi policy cu rian a rak tuan kho ngaingai i, khua le khua dirhmun in peng le tlang dirhmun ah Laimi a rak cawi tiah ruah khawh a si. Hihi Mirang nih peng le tlang a ser hnawh chan cu asi tiah ka ruah.  Hngalh aherhmi cu Chin timi kha a lonh bal lo.

Chin nu le Lai Tikor

__

Mirang an kir tik ah,

Lairam ah peng le tlang tanhnak nakin mah le khua le veng i tanhnak a rak thawng deuh ti khawh a si. Cucu Hakha le Falam an rak i  huatnak ti bantuk in hmuh khawh a si. Cucu khuapi kong kha a si. Hikaa ah policy maker ah ruahmi Laimi ramkhel rian ngei pawl an lungthin put le mipi lungthin hrim nih mah le khua tanhnak zei tluk in a ngeih ti kha a lang. Cucu khua khat le khua khat rak i velhnak ti bantuk in a lang. Motor lam cawnak ti bantuk in a lang.

Cu dirhmun in peng le tlang lei ah caan tawite ah kan i thial. Cucu peng le tlang thenmi a hram a sih cang ca ah a si. "Kanmah peng" "Annih peng" ti bantuk pentlang dawtnak a hung chuak. Pumpalulh zuamnak, civui, puai, tbk,.. ah peng le tlang min in hman a hung si. Cucu Chin timi ca ah minung pumh chung i a ummi hnakruh bantuk tete an hung si. Peng le tlang a than ahcun Chin a thang ve ca ah a si.

Ram thumnak thlaici,

Ram thumnak kan phak tik ah Lairam ca ah phaisa kan hung hmu. Phaisa kan ngeih ca ah kan lung i a ummi saduhthah kan zuan hnawh colh. Cu kan saduhthah cu zei a si ti ahcun mah le peng tlang te lawng i fun. I Pathian biak kha a si. Mah le pengtlang pumhnak ah i tel lo cu phun daw lo deng in hmuh a hung si.

Ram thumnak lei in mah le peng tlang hoih in biakinn dirh thli a hung hrang. Nihin ahcun Chin khuapi Hakha ah peng le tlang min in Khrihfa buu a um cang. Khrihfa buu cu Laimi ca ah ngaihchiat le lomhnak ton tik ah tlangthla tu a si. Cucu ti hin fian khawh deuh a si; Mi thi cu Khrihfa buu nih Khrifa phung in a vui, Thit umnak cu  Khrihfa phung in tuah a si. Chim duhmi cu Khrihfa buu hi Laimi ca ah a biapi tukmi a si. Cu bantuk a biapi min ah peng tlang min hun chuanter cu "Peng tlang zei tluk in dawt le a biapit zia" langhter a si. Ram thumnak le ram chung ummi i pehtlaih tikah ah an biakinn ca ah rian a hung tuan kho ngaingai fawn. Biakinn an sa, motor an caw.

Bia donghnak

Zei thil paoh hi a hram in zoh ahau. Biology mit in chim ahcun thingkung a nunnak cu a hram umning nih a ngeih. A hram zoh in a nun le a thih bia khiah khawh a si. Cu bantuk in nihin i peng le tlang tanhtuk hi Mirang nih an rak duh taktakmi a si hnga maw ti mi kha pakhatnak ruah a hau. Pahnihnak ah, peng le tlang tanh tuknak nih "Chin" sersiamnak ah zeidah a chuahter khawh timi zong a biapi fawn.

Kan lung aa rual le rual lo cu kan zatlang nun in hngalh khawh a si. Kan lung i rual usihlaw, zei kan hmuh lai? I rual hlah usilaw tah, zeidah a can lai? ruah ahau. "Over" cu zei hmanh ah attha lo. Dawtnak hmanh ah over a tha lo. Kan peng le tlang kan tanh ning hi zei tluk dah a si ti ruat cio ding a si

Read More

"Ramkhel le Biaknak"

Minung tha te in kan nun khawh nakhnga a biapimi lak ah "ramkhel  le biaknak" hi an i tel. Ramkhel timi biafang hi khuapi pakhat a ummi ca ah rian va tuan a si, an tinak cu a hlan lio cun ram pakhat kha khuapi pakhat bantuk in a rak um ca ah a si. Khrihfa zumhnak ahcun Pathian nih Adam le Evi kha a ser i, cu tin cun ram cu a hung i sem, Khrihfa sinak hram a sih, tiah an chimmi he a hun i dannak tete zong a hun um lai ca ah ca rel tikah ramkhel thiamsang  hmuhning ah "hi tin pei" a rak um ve hi tiah nan ruah ding kan sawm hna, keimah tialmi si lo in ka relmi ca chung khawmh suat ka fonhmi kha ahun si.

Ram pakhat a hung i ser bak in biaknak hi a um lo, an ti. Siloah, an i dang cio, an ti. Mah le zumhning le kalning cu "state of nature" level ah a rak um ko hnga nain siangpahrang nih a ukmi ram an si tikah "biaknak pakhat ngeih kha a biapi" nak cu biaknak cu zumhning le pomning arak si ca ah a si. Zumhning le pomning in minung cu a cawlcanghmi kan si ca ah a rak biapitnak a si, an ti. Hi ruang ah aluancia kum thong tampi ahcun siangpahrang hna nih 'biaknak tha" an timi kha rammi dihlak an biak ter hna. E.g, Baibal ca chung i Danial tuanbia, VIKING series,. Myanmar ram ah Buddhist a phak dan, Mirang nih Khrihfa biaknak kha colony an tuah tikah an kalpi dan tbk... zoh chih in tuak tikah cucu rak dik ngai dawh a si.

Biaknak le ram pakhat kha a hung i kawp khawh tikah political ideology pakhat ahung chuak. Cucu "Hruaitu cu Pathian thimpiakmi an si" ti hi a si. Pathian kha a sangbik tiah an biaknak in an ruah ca ah Pathian nih a thimmi hruaitu a si tiah an pom tikah hruaitu nawl an ngai. Hruaitu doh kha a rak tlawm ca ah ram chung ah revolution ti bantuk arak tlawm fawn, an ti. Cu bantuk hruaitu cu Pathian thimmi an si timi cu Isreal tuanbia ah hmuh khawh asi leng ah Greek tuanbia ti bantuk zong ah hmuh khawh a si (David, Solomon, Jews, Hercules).

Kum saupi a hung rauh tikah biaknak le ramkhel cu duhsah te in an lam a hung i dang. Biaknak cu pumpak (individual) he aa pehtlai, ramkhel cu mi buu he aa pehtlai ti a hung si. Cu bantuk ideology ruang ah "Freedom of expression" chung in "mah duhmi biak khawhnak" kha democracy ram ahcun a biapimi a hung si. Mah duhmi biak khawhnak ram a si lomi cu "democracy ram" a si lo ti tiang in ti a hung si. Mah duhmi biak khawh lonak timi cu cozah or ram hruaitu nih kan ram ah " hi biaknak" hi kan biak lai ti bantuk hramhram in ti kha a si; Theocracy, U Nu, Middle East lei ram cheukhat. Khat te lei in chim ahcun, pumpak nih a biaknak kong kha decision tuah seh, ti kha a si ko. A sullam cu democracy ram ahcun 'secular state" kha a biapi ah a chiah. Secular state timi cu biaknak hram bunh in ser lomi ram ti in a foinak in ti khawh a si.

Khah mah vial, sau tuk sual lai.

___

The Chan

Read More

"Park Quen Hye le Aung San Suh Kyi"

Aung San Suh Kyi le Park Quen Hye an tahchunh tawn hna ning cu tihin a si.

Park Quen Hye timi cu ahmasabik S.Korea nu president a rak si. A voi 11nak President a rak si  i 2013, Feb.25 in 2017, march 10 tiang President a rak tuan. Amah achangtu cu nihin i S.Korea President Moon Jea in a si. Hi nu i a pa cu 1962 ah S.Korea ramkhel uknak a la mi ralkap bawi Park Chung Hye a rak si. Park Chung Hye nih S.Korea ram a thanchoter ti a si ca ah amah (Chung Hye) cu US style in founding father ti a si ve.

Suh Kyi le Park an i ton lio

Aung San Suh Kyi cu Myanmar ramkhel ah a hmasabik nu lakah a bawibik pakhatnak "state counselor " a si. Rampi ruahnak petu timi dirhmun a ngei. 2016 kum thok (April 6?) in Myanmar ram bawibik riantuan cu a thok i nihin tiang a si. A pa cu Myanmar ram zalennak Mirang sin a lakpiaktu Aung San a si. Aung San cu US style in chim ve ahcun Myanmar i founding father a si. 

___

Park Guen Hye President election aa cuh lio ah "Siangpahrang nu te" tiah an rak auh. A pa bantuk in S.Korea a thancho kho ter tu a si lai timi ruahchannak ngan taktak cu mipi nih an ngeih. "Mintamin nu te" an rak ti. An thangthat dan cu a rak sunglawi ngaingai. Thimnak in President a hung tling. Zung a kai, rian a tuanmi a phi chuak cu an ruah bantuk in arak si ti lo. Mipi nih an rak i ruahchanmi "ram thancho tertu ding" timi cu a tuahsernak in a rak um ti lo ca ah mipi an i nuam ti lo. A tuahmi an ngiat, a chiatnak a lang. Ahnu ah mi fiar dawi in an dawi. Blue house ah Korea drama a zoh lengmangmi President an ti.

Aung San Suh Kyi cu election aa cuh lio ah "Time to Change" a ti. Zei bantuk thlennak a ti duhmi a si ti ahcun election campaign a tuahmi char in kan chim ahcun "Phunghram rem" in democracy ram lei kal timi sullam a si ko. 2016 hramthok in nihin tiang a chimmi tlam a tlinh lo. Mipi nih an vote an tlak hnawhchan cu "Change" duh ruang ah a rak si. Cucu tlam a tlinh lo ca ah a par cu a ziam duahmah. 2015 Election hlan i rak uarning le nihin i mipi nih an uar ning cu aa tlau taktak. International politcs ahcun amin a chia hringhran. 

___

Park Quen Hye cu democracy ram i President a si. An ram ah ruling party bantuk in opposite party an thawng ve. A sullam cu party pakhat duh lo ahcun adang pakhat chung in "President" mipi nih an thim khawh.

Suh Kyi cu democracy lei a panhmi ram i hruaitu lutlai a si. An ram ah ruling party a dir awnh khotu cu USDP lawng a si. USDP cu mipi nih an fih ngaimi, ralkap bawihlun tampi nih sermi party a si. Cucaah, NLD dah ti lo in mipi ca ah party ngan, cozah dirh khomi thim awk an ngei lo.

Hi ti chimnak cu

1. Park Quen Hye i a ramkhel sinak cu minchiat in a dih cang, an phuah i kum 26 thong an tlak, an ceih liomi a fian cun kum 2 chap a si rih lai. Thonginn in cun ramkhel aa thlen ahcun President order zong in a va chuak phum te ko hnga. Sinain, nihin bantuk i a minchiatnak in zoh ahcun ramkhel ah mithmai a hmuhding cu a lam a pit ti khawh a si,  mipi nih an huat tuk cang ca ah a si.

2. Suh Kyi cu "Chance" a ngeih rihnak cu amah party a zuam cawh khotu democracy duhmi party ngan Myamar ah an um lo. Mipi nih uar lonak tete le a tla duahmahmi amin char khawhnak ah caan tha a ngei rih. Chance a hmuh thanding mi ah thil zei hmanh a tuah lo ahcun zei ngaingai a si lomi punghman hruaitu ti a si hnga.

Suh Kyi hi zei bantuk minung a si te hnga?

 

Read More

"Free and Fair Election"

"Free" timi "zalonnak" ti cu " a ho hmanh nih hnahhnawh lo" khi a si. Cucu "election" he aa komh tikah a sullam cu thimfung thlaknak ah zalonnak um seh ti kha a sawh duhmi a si. Ho hmanh nih mah party hi vote tuah tiah tinak nawl a um lo i, ho hmanh nih hi party hi na vote lo ahcun tiah thlerhnak zong a um lo. A duh ahcun a duhmi kha thimfung a thlak khawh. Thimfung thlak a duh lo ahcun thla lo in a um kho ṭhiam. Thimfung thlakmi kha "secret"a si aherhnak cu mi nih sawi le thangchiatnak a um lo nakhnga ca ah a si. A sullam cu "mah thimfung na thlak ruang ah" ti bantuk mawhchiatnak a um lo nakhnga chim duhmi a si.

"Fair" timi "kap ṭanh lo/ ṭanh hlei ngei lo" ti khi a si rua, ka ti. Tc, mah dailuci cu a "fair" tuk kan ti ahcun mah dailuci cu "ṭanh hlei a ngei lo" tinak kha a si hnga. Cucu election he an i kep tikah political party lei in kan chim ahcun party hna i an covo an i khat dih timi sullam kha a si. Party hme an si ah, party ngan an si ah thimnak ah thimnak a tuahtu (Myanmar ram ahcun UEC) nih ṭanh hlei ngei lo kha a chim duhmi a si. Party ṭanhtu cio kha thimnak a tuahtu (UEC) nih thleidan lo in an duhmi party thimnak nawl ngeih ter kha a si fawn. Bawlung chuih tahchunhnak in kan chim ahcun thimnak tuahtu cu dailuci an si i, thimnak aa zuammi cu bawlung team pawl kha an si. Cu vialte cu fair play a si khawh nakhnga dailuci nih thleidannak a ngei lo kha aherh.

Free and fair election cu phunthum in tah a si. Thimnak tuah hlan, thimnak tuah lio le result thanhnak ti in a si.

Thimnak tuah hlan ah thimnak tuahtu nih party a chawnh biakning an i dang maw? Anih party cu register tuah ter lo i, a nih party cu register tuahter ti bantuk a um maw? ti kha a si. Thimnak tuah lio cu thimnak tuah tikah zalong te le thlerhnak um lo in thimfung kha mah duhmi te pek khawh a si maw? ti kha a si ko. Adonghnak cu thimnak result an relning a dik maw? Party pakhat kha papek in thimnak tuahtu nih thimfung an rel maw? Thimfung an firpiak maw ti bantuk in khan tah a si.

Democracy a duh takmi nih cun "free and fair election" a si lonak a hmuh ahcun rian ngeitu sin ah report kha a rian a si. Cu ti a tuahnak thawng in a ram cu democracy ah a ser timi sullam a si.

____

Read More

“South Korea Parliament Ah Kan Va Leng”

Minung: S.Korea cu parliament pakhat lawng a um, amin ah “National Assembly” an ti. MP 300 an um. MP pakhat nih rian tuantu minung 9 a ngeih. Lahkhah an pekpiak nain a duh caan ah a phuah khawh hna. Amah bawmtu menmen an si. Ting 100 kha lahkhah bantuk in MP pakhat an chuahpiak nain hi hlei in phaisa tampi aherh ning in pek a si rih.

Hluttaw ka rak len lio

Biaceihnak Room Umdan: Cabuai cung ah E- monitor (ipad bantuk) an chiah_ Hmanthlak i a rang te khi a si. Vote thlak le rel awk pharh duh tikah an hman. A sreen cu kut nih a tongh i a cawlmi phun a si. Cabuai kiang ah vote thlaknak sign an benh. Cucu a hring, aihre le a sen tiah a um. A hring cu agenda hnatlak tikah hmeh a si. Hnatlak lo cun a sen. Aihre cu zei hmanh lo. Chim duhmi cu thut tha hmun in vote nak ah mah ti cun hmeh a si. An vote cu thutnak hmai vampang ah TV sreen in a lang dih. TV sreen cu a hmai ah orh le keih he pakhat veve in aa tlai. Vote rate alang hmasa. Cu hnu cun percentage in a lang.

Room Umdan: Media room cu biaceihnak room i orhlei ah a um. Zei paoh theih dih khawh a si. Biaceihzung cu dot thumnak ah a um nain dot 4 nak he slope in an sak. MP a si lomi cu dot linak ah thutnak 100 hrawng a um i, cukaa ahcun thut khawh a si. Biapi an ceih lo caan ahcun mi sawhsawh nih va ngaih khawh a si.

An tuanmi rian: (1) Phung Ser (2) Cozah ngiat. Mah hi a tawinak bik pahnih in ka hei chim bia.

- Nihin i an hmanmi parliament inn cu 1975 in an rak hman cangmi a si. Kawlram parliament nakin let 70 in a chia. Nihin S.Korea cozah le parliament cu 1910 kum ah Tuluk ram Shanghai in aa thawk ti a si. Japan nih a pen hna ruang ah Japan phak lonak Shanghai ah a tlimi nih an thawkmi a rak si.

MP rian tuannak zung tete cu Sianginn i professor nih hmanmi research room bantuk a si. Aa dannak cu MP i a tapeh pa 9 ca ah room nganpi pakhat le mileng khaan aa tel chihmi hi a si.

An MP pakhat pa nih bia a kan chimhmi cu MP tuan aharnak pakhat cu rian a tam tuk. Zarhdong ah dinh lo le zaan tlai le zingkhuan in rian kan tuan caan a tam a ti.

MP a si lomi ca ah rian hi rank 9 tiang a um. Internship tel lo in mu. Sianginn tha in a fitmi le ramkhel a uarmi nih hi rian cu an uar. Kan department in minung 12 zong rian an tuan ve. Kan va kal cun anmah nih an kan vahpi len.

Acung i ca cu nihin ka hmuh ton a si. Lai lei unau hna ca ah tiah ka hmuh ton ka hun tar bia a si.

————

The Chan

Read More

"Democracy tang um kan timi hi zeidah a si ?"

Politics arak um kaa hrawng i politics khuaruahning cu atanglei bantuk in a si.

- Hruaitu cu Pathian pekmi a si. Cucu Moses, Zeus, Herculas, Solomon tbk... tuanbia in a dik tiah hrilhfianh khawh a si. Hruaitu timi cu hlan ahcun siangpahrang deuh an rak si i, mipi nih an nawl an rak ngai khunnak cu pathian thimmi an si tiah an ruah ca ah arak si. Cucu Tuluk in aa thawk i, Asia ah a rak lar ngaimi Confucianism he  an i khah pahnak a si. Anmah siangpahrang an si ah, hruaitu an si ah mipi cung ah sualnak tuah kha an duh lonak cu pathian dantatnak an ttih ca ah a si. Hruaitu nih a hruaimi hna sinah thil tha lo a tuah ahcun pathian dantatnak a in lai ti kha an rak zumhmi a si fawn. Pathian thimmi nawl a ngai lomi cu harnak an tong lai ti zong an zumhmi arak si fawn. Hihi cu Jesuh chuah hlan kum tampi in political khuaruahning deuh kha a si.

Democracy kan phak tikak democracy cu pumpak nurhin covo in a hram aa bunhmi politics khuaruahnak a si ca ah mipi nih rian fialmi cozah nih uk a hung si. Cucu indirect democracy tiah an ti i, phunghram timi cu rammi le cozah karlak i sachoh a si ca ah cozah nih phunghram siseh upadi ning in siseh rian a tuan lo ahcun  rammi nih tazacuai khawh a si. Rammi nih phung le lam an zulh ve lo ahcun cozah nih tazacuai khawh thiamthiam a si ve. Dantatnak cu upadi ah a umning te in a kal. A sullam cu democracy ahcun phung le upadi nih ram a uk timi a si. Biaknak buu an si ah, Zatlang buu an si ah, Pastor an si ah, Mi sifak an si ah, Mi rum an si ah phung zulh aherhmi ukning kha democracy cu a si.

Myanmar ram ukning a um dan cu a cheu democracy, acheu dictatorship a si. Democracy lei ah kan i thial lio a si ca ah aa cawhnak cu a si.  Cucaah, kan rak um balnak dictator ro le zia kha atang rih. A um rih. Cucu Myanmar ram upadi ah tampi hmuh khawh a si leng ah zatlang nun zong ah hmuh khawh a si thiam. Cucu phung le lam maw a t'hawn deuh minung dah timi zong in zoh khawh a si thiamthiam. Ralkap chan ahcun ralbawi kha upadi nakin a thawng deuh_ Tan Shwe cu tazacuai in thong thlak khawh a si lo.

Myanmar ram mipi khuaruahning cu democracy phung he aa kalhmi a tam pi rih. Ralkap chan ah rak tangmi phung lei in mi va zohnak nakin mipa dirhmun zoh hi mipi mindset ah a um rih. Cucu fiang deuh in Actor pakhat thong a tlak ahcun mi cheukhat an ngaih a chia. Motor khaltu thong a thlak ahcun an ngaih a chia lem lo. Hikaa ah mi sual veve timi phung lei cuaithlainak a um lo. Nizan ah David Lah an tlaih. Phung a zulh lo ruang ah a si theih dih a si. Nain, mi tampi nih mi sual tiah kan hmu kho lo. Hikaa zawn ah hmuh khawh a simi cu upadi zul lomi le upatmi minung timi dirhmun (Biaknak upa) a then kho lo kan tam timi sullam a si. A cozah nih zung an chuahpi ning zoh tikah democracy ram kan si lo zong kha a fiang chin rih fawn.

A hlan ahcun bawi deuh cu upadi nih sual a phaw kho lo. Democracy ahcun  upadi tang ah kan um dih ahau.

Democracy tang ah um timi hi zei a si ti hngalh aherh cio.

___

The Chan

Read More

"Zei Party Dah Kan Thim Lai: Phunghram Remhnak Lei Kap in Cuahnak"

Democracy ram ahcun phunghram hi rammi le rammi hruaitu karlak ah a ummi ‘hnatlaknak sachok' a si ti a si. Hnatlakmi sachok/ Phunghram ning in i hruai kha rammi nih ukmi democracy timi zaukphung i a muru cu a si. Tikah, kan ram sining ah rammi hnatlakmi phunghram a um lo. Myanmar ram tuanbia ah phunghram voithum a um nain 1947 phunghram timi Chan Htun version tiah theihmi cu "unitary base” in sermi a si tiah amah hrim nih a rak chim bal. 1974 le 2008 cu chim awk an tlak chinchin lomi mibuu bukhat nih amah duhning te in a sermi a si. An umdan kan zoh cun "one ethnicity, one language, one religion" hram bunh in ser an si. Tyranny majority kha a si ko, minortiy pawl ca ah zei hmanh a um lo. A chinchap ah, 2008 phunghram cu democracy kiap a tling lo. Cucu nihin Myanmar ram politician hna i an thlawhding lohma pakhat a si. An rian a si fawn. Hi phunghram remhnak kong hi a biapibik mi rian pakhat a si ca ah Chin mi nih zei party kan thim ah dah kanmah nunphung khel in phunghram a chuah lai, democracy le federal kan hmuh lai ti kha ka ruahning tlawmpal langhter ka duh.

Myanmar thimfung thlakning

1. Phunghram remhnak lam pahnih a um.

a) Hluttaw chung remhning a si. Hluttaw fonh Union hluttaw i 25% cu ralkap nih a kut ah aa hum i, 75% cu mipi nih kan duh i kan thimmi hruaitu hna nih kan thimning in an tin cio. Phunghram ah 75+ hnatlak lawng ah phunghram remh le thlen khawh a si tiah a sertu nih master key in tawh a hren. Thimnak kan zoh ahcun 2010 ah party 37 nih thimnak an i cuh i USDP nih 75% chung i hmuh khawhmi thutnak vialte (State telh lo) tthutnak 498 chung ah tthutnak 388 ( (pyituh 259 +Amyota 129) an hmuh (New Light of Myanmar on Nov. 11-18, 2010). Phunghram an remh lo, annih cu USDA timi ralkap chan party nih ahrinmi USDP an si ca ah a si, 2008 phunghram kilven kha an rian a si. NLD nih 2015 thimnak a tei, Union hluttaw ah 75% chung i thim khawhmi 100% a simi thutnak 498 chung ah thutnak 390 an hmuh. Cucu ralkap he tal in a ummi 100% (75%+ 25%) chung ah 59% lawng a si. Cozah an ser nain phunghram thlen le remh khawh a si lo. Ralkap pa nih "No!" a ti, a duh lo. 2015 thimnak hi vawleicung ah Suh Kyi a lar bik caan a si i, NLD cu tlangcungmi hmanh nih an miphun party kal tak riangmang in an vote caan a si ca ah ceilak a tei ko nain phunghram a remh kho lo timi cu ralkap hnatlak lo in hluttaw chung in phunghram remh khawh a si lo timi sullam a langhter kha a si. Ralkap va lem hmasa kha aherh tiah a chimmi zong an um.

b)  NCA lam in a rading phunghram kong a si. NCA ahhin tawh a tlaitu cu a foinak in buu thum an si. EAO-S timi tlangcung hriamtlai phu NCA minthumi, cozah (USDP le NLD) le ralkap (Adang zong an um rih ko nain hi hna pathum hi a biapi bik an si tiah ka ruah). Hriamtlai phu hna nih kah daihnak menmen an duh ti lonak cu ralkap chan ah ralkap nih tamtuk an rak hlen cang hna ruang ah a si. Ramkhel kong cu ramkhel lam in kan fimtawl aherh ti kha an cohlanning a si. USDP chan U Aung Min peace process cu 2008 phunghram tang luh kha a si. NLD chan NCA lam cu dot 7 a um.

1. Cozah hlun nih a tuahmi political dialogue zoh thannak
2.  Political dialogue framework ser.
3. 21st Panglong Conference tuah. Political dialogue framework in a chuakmi pawl hnaltkanak lak.
4. Union Accord minthut. 21st Panglong Conference hnatlaknak lak,
5. Hnatlaknak lakmi in phunghram thar chuah.
6.  Phunghram thar ning in multi-party election tuah.
7.  Multi-party election result zul in democratic federal union ram i can.

 NCA lam in a chuahding phunghram cu ralkap, tlangcungmi, cozah (NLD), Civil Society Organization (CSO), Political Parties hna le adangdang nih remkhel ceihhmainak an ngeihmi a sic a ah NCA ah a ummi ralkap nih hna a tlak cangmi hluttaw ah hnatlaknak lak tik ah a foi te hluttaw chung ummi ralkap nih an cohlang lai, tiah ruah a si.

NCA lam i, i teltumnak zoh tikah NLD chan ahcun thimnak ah a teitu party lawng kha kusale an si. Aruang cu mi tam tuk i tel ahcun ruahnak a tam, tuahding a tam ca ah remh daihnak a nuar lai tiah ruah a si ca ah a si, tiah U Taa Hla Phe timi UPDJC Secretary Committee chungtel nih CDES nih interview an tuahmi ah a chim. Hi ruang ah miphun phunkhat a si nain, hriamtlai phu (or) ramkhel party aiawhtu a ngei lomi cu remh daihnak lam ah an i tel kho ti lo. Cucu Danu miphun nih an ton, hriamtlai phu an ngei lo leng ah an miphun party nih teinak a hmuh lo ca ah a si. Hi NCA lam ahhin CNF lawng si lo in Chin Miphun party an i tel ve ahcun pakhat thazaang le pahnih thazaang aa dan bantuk in ttuanhma a kal deuh lai tiah a timi zong an um. Zei a lawh lai hngalh a si lo. CNLD Chairman (tulio) Salai Ngaisak nih cun “miphun hna nih ramkhel kong i ruahnak hi tuah hmasa ding a si. Tuah hnu ah miphun pakhat i “political will” kha theih khawh a si lai. Cu ti cun 21st Panglong cu kalpi ding a si,” a ti. Ram sersiam (Nation Building) kha a si ca ah miphun hna nih an aiawhtu chuah in chim rel le an duhning cio fonh in ram ser kha aherh tiah a chim duhmi cu a si, tiah ka ruah. Cucaah, Mathematically te in cun NCA lam cung ahhin CNF lawng si lo in Chin Party siseh, Chin Civil Society Organization hruaitu tbk... hmanh khi i tel hna sehlaw Chin miphun kong chim tikah a tthawng deuh hrim lai ti cu ruah khawh a si. Cu ti in peace process ah kan kawl chim a si ahcun phunghram ah telhpiak kan si lai i, kan ram ca zogn ah a tthahnemmi a si lai.

2. NLD Remhmi Phunghram VS Chinmi Telh in Remhmi Phunghram

Tlangcungmi nih Kawlmi zumh khawh a si lonak hi a ruang a rak um. General Aung San nih kan ram cu “miphun hme covo tling pek in ser a si lai” tiah phunghram a rak suai nain vanchiat ah 1947 July 19 ah thah a ton ca ah a phunghram cu Kawl nationalist tiah ruahmi U Nu nih U Chan Htun tuanvo pek in a thar a chuah. Cucu Panglong Conference biakam “federal” he aa kalhmi “unitary” base in sermi arak si. U Chan Htun hrim nih a hnu ah tihin a rak chim “Kan ram hi aleng lei in zoh ahcun federal design in sermi a lo ko nain a tak ahcun unitary uknak arak si”, a ti (Tinker, 1957:13). Aung San i “policy of unity in diversity” cu a rak thih caah Chin scholar a simi Lian Hmung Sakhong nih cun tihin a rak chim, “Tlangcungmi ramkhel dan le Kawl ramkhel dan cu 1947 July in September kar ah arak i dang” (Ending Ethnic Armed Conflicts in Burma. P.9). Hi Aung San version phunghram le Chan Htun version aa dan kha tlangcungmi nih mit hmuh kut tongh in an hngalh tikah “ethnic conflict - miphun karak buainak” a chuak. U Nu nih Kawl biaknak kha ram pumpi biaknak ah a canter tikah an buai chin. Cu ruang ah ahmasabik Myanmar ram President Sao Shwe Thaike hruainak in Taunggyi Conference kha tlangcungmi covo coding in an rak tuahnak a si. Nain, cucu a phi an kawl lio “Faderal Seminar” Yangon ah an tuahmi a dih hlan ah Newin nih ralkap thazaang lak in 1962 March 2 ah uknak a lak ruang ah a dong. Ralkap chan cu 1962 aa thawk i, 2010 ah a dong. Hi caan i ukning cu miphun pakhat ah miphun hme pawl canter kha a si. Minority hna nih an ca le an holh an nunphung kilvennak nawl an ngei ti lo. Kawl ca lawng an cawn ter hna ca ah tlangcungmi tampi cu ram tang ah an lut. Hriamtlaih kha an ca ah nunnak lam kawlnak a hung si. Hi bantuk thil tete a rak um ruang ah nek a tongmi minority pawl nih Kawl miphun kha an zumh kho ti lo. Aung San Suh Kyi cu democracy a duhmi a si ti a si nain, Kawl a si ruang koko ah tuanbia ah hlen a rak tong balmi Tlangcungmi cheukhat nih cun an zumh kho lo.

Cu ruang ah NLD nih phung an ser/remh tikah anmah Kawl dan in an ser sual lai i, miphun hme kan covo an nganh than sual lai ti kha an thin a phang hna. Cu ti a si ko lai tiah an ruahnak pakhat cu 2018 i NLD nih an remhmi land law (Vacant, Fellow le Virgin land: Vawlei phung) ruang ah a si bik. Cucu VFV phung nih cun Tlangcungmi hna nih rak ngeihmi customary law kha a theih pi lo. Pupa ram a um lo ti a si. Pupa ram ngeihning in kum 300 leng arak i hruaimi tlangcungmi ca ah hi phung nih buainak a chuahter. Phungning in hmatpungtin khawh a si ti a si nain, cozah zung ah a sau tuk hngah ahauh ruang ah le khuate lei ca ah hmatpungtin tuah ahar ca ah vawlei ngeihnak hmatpungtin ngeih ahar. Hmatpungtin cu mi thei hngal, mirum le mifim ca ah tuah a foi deuh ca ah hi phunghram ning in cun vawlei lawng paohpaoh kha mi thei- hngal, mirum le mifim kut ah a phan kho tiah ruah a si. Hi ruang ah Hihi zawn hi Tlangcungmi lak ah NLD an thazaang a derternak ngaingai cu a si. NLD zumh lo ruang ah Miphun Party aa timi party pawl nih kanmah kong cu kan duhning te in phung kan i ser lai ti a si ve. Kan ca le kan nunphung, kan biaknak, kan phungphai (Customary law) kan dirpi lai ti a si. Democracy ahcun majority duhnak in thil tuah a si nain, minority covo hnawr a si lo ti a si ca ah minority miphun zong nih hi ti an tinak hi democracy tahfung he aa tlakmi a si. Sinain, biahal awk ngai a ummi cu zeitluk in dah ram pumpi sernak ah Minority pawl nih an phung kong an chim khawh hnga ti hi a si. Dr. Lian Hmung Sakhong nih cun ,“State Constitution kan ser lai,” a ti. Cucu federal timi kha a si. Cucu CNLD party chairman David Ngaisak te i an chunmang kha a si ve. Nain, nihin ni ah political powera umnak cu ralkap kut ah a si tikah second person le third person a simi NLD le CNLD or Tlangcung party ca ah phunghram remh le federal ram ser hi thil har ngaingai a hung si rih kho. Nain, a si kho lomi a si lo ti hi theih aherh.

NLD dirhmun hi kan zoh ve ahcun, NLD cu ralkap kha thih ngamh in a rak dirh onh ngamhtu Suh Kyi nih a rak hruaimi a si. Saw Mawng te nih Party Registration Law an chuah bak in NLD cu rak dirh a si i U Aung Gyi cu Chairman a hung si. Cun, Vice Chairman ah U Tin Oo le GS ah Suh Kyi an hung si. 1990 thimnak an tuah hlan 1989 July 19 ah Suh Kyi le U Tin Oo cu ralkap nih NLD an thazaang der seh timi ruahchannak he thong an rak thlak hna. Sihmansehlaw, 1990 thimnak an tuah ciamam tikah NLD nih tthutnak 485 a ummi chung ah tthutnak 392 (80%) a hung co. Newin party BSSP in amin thlen a simi National Unity Party cu tthutnak 10 (2%) lawng an co. Sihmansehlaw, Uknak nawl cu NLD sinah pek a si lo. National Convention tu rak tuah a si, 1992 May 28 ah phunghram thar ttialding bia an chah. Chungtel minung 702 an si, Ralbawi 14 le ramkhel parties chungtel 28 an si. Hi chungtel 702 chung ah milu 99 cu parliament chungtel kha an rak si (1990 election elected). Adang atangmi (70%) bal cu ralkap nih a thimmi an rak si. Cu phunghram cu 2007 ah an lim i 2008 February 2 ah rammi hnatlaknak lak in nihin tiang hman a si. Hi phunghram kan zoh ahcun ralkap nih an duhning in an sermi phunghram a si. Hluttaw inn pahnih ah ralkap chungtel 25% an i tel, States, regions le autonomous regions 3 vialte dihlak funh thutnak 883 ah ralkap nih 220 an tlaih. Cun, ralkap nih President ca minung chuahpi khawh a si. Asullam cu ralkap chuahpi mi cu President a si lo hmanh a tlawmbik rank vice president a si lai timi sullam a si. Cun, adang Ministry zong ah ralkap nih power an ngei. Fiang deuh in kan chim ahcun ralkap nih Myanmar ram cu 2008 phunghram in a hum i political power cu a zal chunh ah aa sanh timi sullam a si.

2010 ah regime open a hung si i thimnak tuah a rak si nain NLD cu a nuar i a rak lut lo. Ahnu 2012 chan karlak thimnak ah a lut ciammam in tthutnak 44 a lawngmi ah 43 bak te an co. 2008 phunghram ning in a voihnihnak tuahmi ram pumpi thimnak cu 2015 ah tuah a hung si tikah NLD nih Union hluttaw tthutnak 390 an hung lak, ram then (States le regions le mah te khuakhan lairelnak region 3) ah tthutnak 496 an hung hmuh. Hi tan thimnak cu ralkap party timi USDP le NLD kha biatak te in an hung i zuam caan kha a si, palai 1130 veve in an i zuam. USDP cu Union hluttaw ah tthutnak 57 le ram then ah tthutnak 41 a co ve. Hihi zat hi cu 2010 i USDP nih an hmuhmi he tahchunh ahcun tam tuk aa thlau kha hmuh khawh a si. Hi lio NLD nih teinak  ahmuhnak kong cu Ardeth Maung Thawnghmung timi U.S.A ah political science professor (chair in her department) nih cun atanglei bantuk in a chim.

1.      Suh Kyi a min than tuk ruang ah a si.

2.      Tlangcung party nih party tampi an ngeih ruang ah a si.

3.      Thim phung FTPT ruang ah a si, tiah a chim.

“Time to Change” timi tlaihtleng nih vawlei cu a cul dih. Teinak an hmuh tikah Myanmar ram cu democracy a si cang lai tiah ram tampi an i lawm. Abik in democracy a uarmi pawl an i lawm. Sinain, NLD cozah cu Rohingya buainak nih a hung zulh colh tikah international ah mithmai tha lo an hung hmu. Suh Kyi upatnak an pekmi cu a tom tom in a ttil. Nain, nihin tiang ah Suh Kyi cu uar tukmi a hung si rih. Phunghram aa remh kho lomi cu ralkap nih an kham ruang ah a si timi ruang ah an uarning cu tam a zor lem lo. Tlangcungmi hna nih an uarning a tlak cu phungdang a si. NLD cu democracy a kan phak tertu an si. USDP le ralkap kut tang phak tthan nan duh lo ahcun NLD hi thimfung kan thlak hna ding a si ko e, ti hi NLD tanhtu nih an chim lengmangmi bia pakhat cu a si. “Development” a tuahmi ruang ah siseh, Suh Kyi a minthang ruang ah siseh, ralkap tang kir duh lo ruang ah NLD flag color asen nih mi tampi a sen ah a ser hna. Tlangcung party cu ahnu deuh ah kan thlak te hna lai. Zeicatiah, atu cu ralkap uknak in chuah kan i timh lio a si. Kanpi a nun lio te ahhin NLD cu vote ko hna usih! “Amah nih democracy a kan phakpi” ti hi NLD tanhpitu hna nih chim lengmangmi bia cu a si. Zei khom a si ah, Ralkap uknak cu kan duh ti lo, Kawl cu kan zum ti lo timi lei in tuak ahcun CNLD thimfung thlak a si ko hnga. Sihmansehlaw, ralkap uknak kan duh ti lo, CNLD nih cun a kan luat ter kho fawn lai lo a timi nih NLD thimfung thlak a si ko hnga. Abiapi mi cu Chin kan si ca ah Chin nih hi party thimfung kan thlak cun kan miak lai tiah ruah ahcun thimfung thlakding a si ko.

                                         ____ END_____

Read More

"Dictatorship in Democracy Thlennak Aherhmi Tete"

Ram ukning system thlen hi democracy a feh cangnak ram ah a phanmi dictatorship Myanmar tang i arak um balmi Laimi nih zeitluk in ahar i, democracy ram i phung le phai zulh arak  har kha kan theih ko lai_ cu ti a rak harnak cu ukning system aa dannak ah kan phak ruang ah a si. Atang ka langhter duhmi ram cheukhat ah democracy an si hnu ah zei ruang ah an democracy a rawh ṭhan i, dictatorship ah an kir ṭhan ti kong a si lai.

1. Ṭhancho lo ruang ah democracy a ṭil kho: Tangka lei GDP, export le import , rammi pumpak income ti bantuk  lawng si lo in mipi khuaruahning level, living standard, education hmunhma ah sianginn kaimi rate kai, mifim tampi chuah. A foinak in kan chim ahcun hikaa i development cu minung nunnak ca ah basic in aherhmi nakin ṭhancho kha ti duhmi a si. Hi bantuk ṭhanchonak a um lo tikah democracy backsliding (democracy rawhnak) a chuak. Tc, Africa ram hna cu democracy third wave (1974-1995) lio ah ram 43 nih democratization an rak tuah nain nihin ahcun nihin tiang ram 11 lawng democracy ram an si.

2. Ramkhel le Minung: Ruling party bantuk in opposite party kha a ṭhawn aherh. Opposite party nih pressure a pek khawh kha aherhmi cu a si. Opposite party a ṭhawn lo cun ram cu democracy a chuah ahar. Mino le zatlang mibu nih ramkhel ah tampi an i tel tuk kha aherh fawn. Ramkhel kong he pehtlai in khuaruah khawhnak zong rammi nih ngeih aherh. Democracy kha an duh taktakmi a si le si lo zong an i fian aherh fawn. Opposite party a ṭhawn le mipi nih ramkhel ah telning rate a ṭhawn ahcun democracy cu hmuh khawh a si. Tc, South Korea, Taiwan, USA, Germany.

3. International Politics le Pressure: Democracy si khawhnak ah international politics hi a biapi ngaimi pakhat a hung si ve. Biana ah, South Korea ahcun Chun do-hwan nih 1980 ah uknak a lak nain US nih a rak tlerh! Cu ruang ah 1987 ah free and fair election a chuak.  Hihi cu super power ram nih ram ṭhawng lo kha pressure a pek i a ṭhlentermi model kha a si. Fiang deuh in chim ahcun, a ṭhawng ngaimi "A"  nih a der bakmi "D" kha , "Khengtawl tuah" tiah a fial i, "D" nih kheng ka tawl i, "Ä" nawl ka ngaih cun ngaih lonak in a ṭha deuh lai tiah a ruah ca ah a ṭawl bantuk kha a si ko. 

________

The Chan

Read More

"UEC Hmannmi Ballot Paper Ah Thleidannak A Umnak"

Myanmar election i thimfung thlaknak catlap (ballot paper) ahhin tlukruannak a um lo. A ruang cu candidate pawl an min hmai te ah Doctor, U, Daw,  tbk.. hi a um.  Hi bantuk min hmai a ummi rank pawl hi nunphung i upat peknak idea in a rak rami a si. Doctor cu upat dih an si i, U le Daw ti ahcun fa a ngei cang i, ngakchia le mino nih cun ning hngal tuk in chawnh lo ding, Maung or Mah a si ahcun upa nih a hngakchia/no rih an ti lai. A ciocio ah mino cu upa nakin an niam deuh i, Daw le U cu doctor nakin an niam deuh timi khi Myanmar ram nunphung ah a ummi a si. Zatlang nun ah kan hmuh tawnmi in fiang deuh in vun chim ahcun:

1. Doctor pi nih a um dan cu upat awk a um lo. Hi bia cu Doctor cu upat awk an si hrim a herh timi idea in a rak rami a si.
2.  Upa pi nih a biachim pi cu. Upa zong a lo lo. Upa cu upat awk tlak in bia chim ding a si.
3. Mino cu upa (lugyi) chim ngaih ahau. Lugyi he dir onh cu a yaing ti bantuk khi a si 😉 .

Ram tampi i, Election aa zuammi candidate list pawl an tarnak ballot paper ah "Dr. Daw. U, Maung/Mah” telh a si lonak cu ballot paper ah tlukruannak um seh ti saduhthah ruang ah a si. Ballot paper ah mi pakhat i a ngeihmi thiamhleinak kha tarpiak si hlah seh, an i khat dih timi le thleidannak a um lomi ballot paper a si kha a fair-mi democracy ahcun aherh. Cu bantuk a si lawng democracy ram ti awk a tha, ti a si.

US le S.Korea election candidates list pawl an tarnak ballet paper zoh ahcun "Dr. tbk..,," kha a um lo. Cun, candidate min hmai ah number tial a si lo. A ruang cu number ("first, second, tbk...") hi zuamnak ah pakhatnak laksawng, pahnihnak laksawng ahmumi min tial tikah hman a simi nunphung minung nih kan ngeih. E.g, camipuai ah a thiambik cu number 1 ah tial an si. a thiam lo deuh cu hnu deuh ah. Hi bantuk ruang ah min hmai i number tialnak nih thimnak ah zeidah hna a va hnawh ti ahcun, candidate kong a thei tuk lomi pa nih ballot paper a zoh tikah number 1 kha aa thim deuh. A ruang cu a nunnak ah "number 1 ah tialmi cu a thiambik/ a hngalbik/ a thawng bik tbk... an si" timi a ruatmi minung kan si ca ah a si.

Cucaah, Myanmar ram elections 2010 le 2015 ahcun ballot paper ahcun Dr. , Daw le U, tbk kha aa tial rih. Hihi nih thleidannak kha a um ter. Cucaah, free and fair election ngaingai a si ding ahcun hi ballot paper hi remh aherh tiah ka ruah. Nihin tiang ah ballot paper kong ah ramdang ahcun research an tuahmi a um ko nain Maynmar ram ahcun a um rua lo. Research tuah ding ngai zong khi a si.

(Myanmar ram hmanmi ballot paper i rank tialnak nih Myanmar election ah zei bantuk sining dah a chuah ter ti bantuk in tlangtar cu hei tar a si hnga).

Read More

Trump nih China Thazaang A Zor Ter Lo

Trump nih China sipuazi phih kharnak a tuah tiah mi tam ngai an i lawm ko lai nain, a result kan zoh tikah China a thanning cu Trump President a si hnu 2016 in cho lei ah pin taktak in a kai. Zei ruang ah a si ti ahcun Trump i "US pakhatnak" policy ruang ah a si. Geopolitics zong a hngal lo, international politics a tuah lo, Foreign policy hoi hna ahcun Lian Luai tluk (zero vs zero). Cucaah, US President ah Biden hi ka duh. Cucu US lianngan ding le US nh vawlei hruai ka duh ca ah a si. Biden nih Democratic thil tuah tthingmi a hnu a zulh lai ca ah China ram pawngkam ah geopolitics a tuah lai/ ram a khel lai. China a thanning a hun dai lai.  Terrorist nih cun ram ram khat a that kho lai lo, China bal nih cun Asia lei ram cheukhat cu hri in an hawng ah a hren cang hna; Srilanka, Myanmar, tbk..!

Obama nih Myanmar ram voi hnih a tlawn ca ah Myanmar sipuazi tampi aa let. US hawile nih Myanmar ram an fuh ca ah Myanmar ram chung ah Toyata motor, KIA motor a man a hung tla. Phone hman khawh cio a si.  China a thin a phang i, Myanmar ram a take care deuh ca ah China thil Myanmar chung ah a hung tla ve. Thein Sein nih Washington ah Obama a tlawng fawn. Cucu Democratic cozah le Myanmar ram pehtlaihning a rak si. Hi bantuk dirhmun nih Myanmar ram hi Economics, politics, tbk.. tampi thannak a phorh.  Hi bantuk a si than ahcun motor man a tla lai i, sifak pawl kan ca ah a tha ngai lai. Sinan, hi bantuk a si khawh lo ding ah Rohingya kong nih zei bantuk in a kham te hnga ti kha ruah aherh.

"Where is Myanmar" a ti tu cu Trump a rak si. Myanmar ram hmanh a thei lomi world leader cu world leader follower nih cun kan uar awk a si maw? Myanmar ram he pehtlai in foreign policy a ngeimi cu tah? "0000" lawng si. "Pathian min a hmangmi nih an hlen khawh bikmi Laimi" kan si. Dap rawh zong kan rak i zumh. Thaizing va a ngei cang laimi mono cu Pastor or Even sinah a rak ap balmi miphun kan rak si. Baibal zong kan rel lem lo ca ah Khrihfa nunzia kan hngal lo. Missionary pawl nih khualeng lawng te ah mission an tuah ruang ah Lairam Khrihfa cheukhat nunzia cu a cih lawng a ummi thlam a hung lo cang. Cu bantuk minung nih biaknak i hman in politics a tuahmi Trump kha kan uar. A tha ve ko. Sinain, Democracy i a biapi mi Freedom of expression ah biaknak ah tlukruannak a um kha a biapi. Cucaah, Trump nih Khrihfa kong a chim cu a thami a lo nain, biaknak dang ca ah hnawr suna a rak si cang. Cucu democracy a duhmi nih kan duh ve awk asi lo. Suh Kyi nih Buddhist biaknak thlir in politics a tuah bal lo. Hikaa zawn ah politics ahcun Trump cu Suh Kyi nih a thah deng ti hi hmuh khawh a si. A thah deng lai ta Oxford in Political Science master dih vemi nusal cu pei a si cu. ( A ka ruah termi cu Laimi nih democracy maw kan duh theocraacy dah ti hi a si?)

Mah ca cun, Trump cu ttil cang seh, Biden kai seh! Ka thlacamnak zong tling sehlaw. Myanmar ram cu US nih kan dawt seh.

___

The Chan

#thechaneducation

Read More

"Democracy a si le silo Tahning"

The Economist Intelligence Unit Limited nih 2020 ah an thanhmi Democracy Index 2019 ah Myanmar ram cu a democracy bik vawleicung ram 122 rank ah a um. Asia ahcun rank 22 ah a um. An thanhning ah Myanmar ram cu democracy a si lomi "Authoritarian - anasin" a si rih. Hi kong pehtlai in Democracy Index an tuahmi ah zei te pawl dah zoh a si ti pawl kha ka hun ṭial lai. Ram pakhat democracy a si le si lo kherhhlainak an tuah tikah "Economist" nih thanhmi hi an hman theo tawn ca ah kan ram hi ramkhel ah zei level a phak cang ti theihnak ding ah ka hun ṭial lai. Democracy le cy lo tahnak ah atanglei pa 5 hi an zoh. A level aa khat dih ca ah number 1, le number 2 tiah ṭialmi hi a biapi hlei tinak a si lo.

1. Thimnak Ningcang

Thimnak an tuahning free and fair a si maw si lo? Abiapimi hmunhma vialte ca thim dih an si maw? Rammi nih minung zeizah dah an thim khawh? Thimnak i telnak ah thleidannak a um maw? Ram uktu ding kha an thim maw ti bantuk lei in an zoh. Cu ruang ah 75% lawng thim a simi Myanmar ram cu thimnak ningcang i an pekmi mark 10 chung ah mark 3.08 lawng a hmu. Mark 4 tang a simi cu "Authoritarian - anasin" an si rih tinak kha a si.

2. Cozah rianṭuannak

Cozah nih rian a ṭuan tikah thleidannak a ngei maw? Rammi ca ah an ṭuan maw? Rule of Law a um maw? A foinak in an rian ṭuanning kha democracy phung he aa kaih maw ti bantuk kha zoh a si. Democracy phung tiah ti tikah rammi ca ah rian an ṭuan maw timi kha direct in cun chim duhmi a si. Cu bantuk mit in zoh tikah Myanmar ram cu mark 10 chung ah mark 3.93 a hmu. 4 tang cu authoritarian-anasin an si ti a si ca ah NLD cozah rian ṭuan dan cu democracy ning a si lo tinak kha a si.

3. Ramkhel i Teltumnak

Ramkhel ah hodah aa tel?. Ramkhel i telnak ah miphun thleidannank siseh, nu le pa thleidannak siseh, a hme le a ngan ti bantuk phun tampi thleidannak a um le um lo kha an zoh. Afoinak in ramkhel i teltumnak ah democracy tahfung he aa tlak maw ti kha a si ko. Cucu ho paoh nih President an ṭuan kho maw? Musilim le Khrihfa nih tah reng sang ah an i tel kho maw? Hluttaw ah i tel khawh lonak a um maw? (25% tbk), Mino tah? ti bantuk ramkhel i teltumnak ah zalonnak a um maw? ti lei in an zohmi kha a si. Cu bantuk in mit in cuai an thlai tikah Myanmar ram cu mark 10 a ummi chung ah mark 2.78 a  hmu. Mark 4 tang cu authoritarian-anasin an si ca ah ramkhel i tel tumnak cu anasin a si rih ti khawh a si.

4. Political Culture

Culure ah kan ngeimi pawl  kan zumhning, man kan ngeihterning pawl tbk..pawl  ramkhel he pehtlaihning khi a chim duhmi a si (Morallistic PC, Individualistic PC and traditionalistic PC tiah PC cu ṭhen a si). Hi bantuk lei in an zohmi ahcun Myanmar ram cu 5.63 bak a ngah. Mark 10 chung ah mark 5.63% a ngah ca ah Political Culture ahcun democracy lei kan kai deuh ti khawh a si. Hi ti a sinak hi Mirang nih a rak kan uk ruang he aa pehtlai hnga maw tiah ka ruat. Hong Kong khi zoh chih tik ah  cucu dik dawh a si. South Korea. Taiwan te pawl khi adang ah an sang nain Political Culture ah an niamnak cu  Confucianism ruang ah a si, an ti.

5. Rammi Zalonnak

Rammi zalonak timi cu thil tuah khawhnak, a duhmi biak khawhnak, Media zalonnak, tbk kha a si. A foinak in rammi nih a duhmi kha zei ṭluk in a tuah khawh timi kha a si ko. Nuhrin covo buar lonak ti bantuk zong kha a si chih. Khi bantuk mit in an zoh tikah Myanmar ram cu mark 10 chung ah mark 2.35 lawng a hmu. Cucu tahfung pa nga chung ah a tlawmbik a si. Mark 4 tang cu Authoritarian- anasin tiah ti a si ca ah rammi zalonning cu anasin tiah ti khawh a si rih. North Korea khi kan zoh tikah rammi zalonnak ahcun "zero"an si.

Hmanthlak-1

Hmnthlak pahnihnak kan zoh tikah  kum 2006 in 2011 tiang cu phung nga mark fonh 10  chung ah mark 1.77 a hmu. Cu dih cun 2012 ah a kai, 2012 caan karlak thimnak ah Aung San Suh Kyi a rak luh ruang ah a si, an ti. Sihmansehlaw, NLD nih cozah a tlaih hnu 2016 in 2019 tiang cu chuk lei ah a ṭum. Democracy lam lei kal lo in Autoritarian lam lei ah a kal tinak kha a si.

Hmanthlak - 2

Read More

Catlang Tlangkhat

Sianghleirun ka rak kai kaa hrawng ah zei hmanh hi lungtlinmi ka rak ngei lo. Ka si arak vang. Ziah mi bang in lungtlinnak hi ka co ve hnga lo, ka ti. Ka chungkhar pawl ka mawchiat hna. Ahlei in ka nule pa nih hin an ka hrem tuk tiah ka ruah. An ka chimh le an fai poh hin ka nun hi keh a rak tim. Ka nule ka pa cu mi bang in chawva ngei an si lo ca ah harle fee in sianginn ka rak kai. A kai kho men ka si. Nichiar te sianginn hi bus in ka kal. Khuachel ahcun ka hnu theo. First class ka tanh lo caan hna a tam. Ka thinhung peng. Kapa nih hin a ka hrem tuk tiah ka ruah i, kan ruahnak hi aa khat kho lo. Ka ruahning ka chim ve ah “Upa upatnak a ngei lo,” tiah a ka ruah.

Inn in sianginn tiang ka zai. Ka lung cu keh aa tim. Ka kut kaa tum pah. Ka pa cung ah kaa cinet kho ti lo. A ka hrem tuk, ka ti. Amah bantuk tang 8 awng lo hna nih.. ka ti chel. Mah cu ee. ka ti chel. Cu ti i ka thinhun bu le ka zai luala lio ah sianginn cu kan hun phan. Hmaichia nawn in le khul-rangh nawn in class lei cun ka ttli. First class cu kan hnut cang ca ah second class tal cu ka tanh lai tiah ka lung in a chuah lio ah khin second class Dr. Simon nih assignment a kan pekmi ka tuah lo kha ka hun hngalh. A caan a um ti lo. Tlangkhat te tialding cu a si ko nain........

Dr. Simon timi hi kan sianginn ah a rak thial thar a si. A ca chimning hi hawidang saya/ma te a lo, lo. Hawidang saya/ma te cu ca a kan chimmi chung i a biapi deuh tiah an ruahmi cu byheart ter an hmang. Byheart mi theo cu camipuai ah a rak ra theo tawn i, mark cu tampi kan ngah. Nain, kan rak thiam tak lomi arak tam. Sihmansehlaw, Dr. Simon cu kha bantuk a si lo, aa phundang. Siangin ah a cachim le a mark pekning aa phundan ruang ah caan tlawmte ah minthang ah a hun i chuah. Kan sianginn a rak phak hmasa ni ah tihin a kan ti, “Nihnih ni chiar te letmah pa 3/4 can (card tia) catlap ah nan lung ummi poh nan tial lai i, na kan pek lai. Ka check lai i ca kan leh ve hna lai. Mah hi cu nanmah le keimah karlak i pehtlaihnak siseh,” a hun ti.

Ahmasabik ah “Color aa thlen poh ah sui a chuak lo” tiah ka rak ttial. Dr. Simon nih cun, “ Mah hi catlang hi na ca ah zeidah san a tlai,” tiah a thaizing ah a ka leh.Voi hnihnak cu Dr. Simon hi zei ngai a si lai lo tiah zei rel lo ngai khin, “ Acaan lio ah na belh ahcun ti a cin lai lo,” ka rak ti. Mah ca cu a thaizing ah , “Nang hi capo phunphai na uar ngai rua,” tiah a ka leh.

Nihin cu voithumnak nihnih ni cu a si. Inn ah ka aipuan le ka pa he kan i hronak ah catlang cu ka tial manh ti lo. Ca cawnnak room cu ka naih deuhdeuh. Dr.Simon nih cun mirh hiarhuar khin a ka hngah ko. Assignment a ka pekmi tlangkhat te tial kong cu ka buai. Zeidah ka ttial hnga, ka ti. Ka hngal ti lo. Cabawm chiahnak ka phan. Ka hngal ti lo i, lungchuakmi poh tiah , “Kei cu vawleicung ah santlai lo bikmi pa i a fapa ka si,” tiah ka tial i, ka pek hnu ah thutnak lei cu ka panh. Ka thut bak in khua ka ruah colh. Zeiruang ah mah ti khan ka tial. Ai, ka palh cang. Ka ttial awk hrim a si lomi, ka kong a theih dih tung lai. Ei, maw ka thin. Hal awk nih a tha ti lo. Kapa he kan i rem lomi a hngalh cang tung lai, ka ti. Chun nithlak mah kong cu ka ruat i ca hmanh hmehrem in ka cawng thiam lo. Kapa hna rak chawn sehlaw zeitin ka tuah lai. Amah cu zei ka pa kong cu ka chim aw.... ka ti i, zaan hmanh ka hngilh kho lo. A thaizing nithum ni cu khun nawn te in ka thut tawnnak ahmaibik kal tak in a hnubik ah ka tthu. Mi nih hmuh lo ding in ka si khawh chung in ka benh. Second class ahun phan Dr. Simon cu a hung lut. Hlan khel bantuk in nizan i kan ttialmi ca cu a kan pek. Ka la ngam pah lo. A ka therh. Nain lak lo cu a tthat lo ca ah khun nawn khin ka lak. A ca lehmi rel lai cu ka ttih ngai ngai.

Dusah te in catlap cu ka samh i ka rel. “ Vawleicung i santlai lobik pa fapa nih ahmailei nunnak ca ah zeidah a tuah lio” tiah a ka leh. Mah ca nih hin ka lungthin cu maan cikcek in a den. Ka lau dih. A ningtihmi bantuk in ka um. Ka ning zong a zak fawn. Kei cu zaanlei fatin lakphak dawr ah nule pa santlai lonak le lungtlin lonak hi hawile sinah a chimmi (zinphonhmi) ka si . Kanu cu a lehthei lo ee, Ka pa cu na pa nakin a zual deuh lai ti bantuk nih hin kan lahphakti cu a thlumter khun tawn. Nain, Nihin zaanlei cu lakphak dawr ah ka kal ngam ti lo.

Dr. Simon bia hi arak pin ngai. Sianginn in Inn tiang te khua a ka ruahter. Kapa santlaih lo tal ah ziah kei san ka tlaih ve lo, ka ti. Thil duhmi hmuh lo poh ah pale zai hnawh hi a phung si ma, ka ti. Ka sianginn fee a ka pekpiaktu hna mah ti i, ka ti hna hi aphung si ma ti bantuk tiang in ka ruat. Cu lio ahcun aw pakhat bantuk in ka hnathlam ah a hung langmi cu , “ A si. Na chim bang in na pa hi zei hmanh ah a tha lo hei ti ko usih Nang nih tah nangmah ca ah na pa hi zeitik tiah harhnak na pek lai, na mawhchiat lai?,” . Dr. Simon bia ruang ah khua tampi ka ruat i, ka lung zong a hun i thleng. Tuan deuh i, ka tuah tawnmi zong ka hun kal tak. Ka mark zong a hun kai deuhdeuh. Keimah zong ka hun i thleng deuh leng ah mah le mah zumhnak zong ka ngeichin tiah ka ruah. Ahnu ahcun kapa he zong kan biaruah a hung thaw. Kapa nih a ka hrem tiah ka rak timi kha.... pakhatkhat a tong sual lai tiah arak ka phanmi tu arak si kha ka hun i fiang. Kapa hi vawleicung ah mitha bik a si ti zong ka hun i fiang. Cu ti cun ka nunnak cu a hung thangcho duahmah.

Vawleicung ahhin midang sual phawt te hna, thinhung peng te hna hi a rak tha lo. Nunnak ah duhdimnak hmuhding ah vanchiabik, santlai lo bik ka si ti bantuk ruahnak i arak herh lo. Hnahnawktu an si. Nihin tiang ka nun ah hi bantuk in a ka thlengtu cu Dr. Simon i, “ Catlang tlangkhat” kha a si.

The Thought Card by Hanoch McCarty timi capar a si.

Read More

"Mirang Uknak le Nihin Lairam Pengtlang"

Mirang hi pennak a kauhtu ram hna lak ah a penmi ram ca ah thatnak an tuahbik ti, a si. France hi an ttha ve kan ti ko nain, lahkhah pek lo rian fial hei ti bantuk an rak hmanmi ruang ah Mirang nih a teinak hi a si tiah ruah damh khawh a si. Japan, Germany, Belgium, tbk,.. pennak a kauhtu hna bal hi an ttha lo ngaingai. Hi ti a chia le a ttha cuai thlainak an tuahmi lakah, pennak a kauhtu ram nih a penmi ram ca ah zei bantuk ramkhel tungtlang, sipuazi, fimnak, tbk,.. a roh tak timi a biapi bik bia chattu a si.

Cucu Lairam level in kan chim ahcun,

Lairam ah mirang nih a rak hmanmi phung tampi an um hna. Chin Regulation Acts theng chim duhmi a si lo. Zatlang nun ah phung ah rel lomi "unwritten laws" bantuk in a ummi tampi an um. Ramri chiahning te hna, Khua khat le khuakhat ri an i chiahning te hna. Ca an kan serpiakmi te hna, biaknak a kan phorhmi te hna, tiang in ruah ahcun Mirang an phak hlan Lairam le Mirang an phak hnu Lairam cu van le vawlei tluk in aa dang. Mirang pennak nih Lairam a tthancho ter dan hi a mak tuk. Cucaah, Laimi lak i kan pa pakhat nih cun , "Ramkhel nih Lairam a thangcho hmasater bik. Biaknak hi cu a hnu ah arak ra," tiah a kan chimh. Cucu a dikmi a si ve ko.

Mirang nih Lairam a uk tik ah, pengtlang a tthen tiah Pu Lian Uk nih a kan chimh bal. Cucu a si takmi zong a si tiah mi tampi sin in ka theih chap. Cucu Senthang peng, Lautu peng, Mara peng, tbk,.. tthen khi a si. Kut-ke dong zat lo Lai tuanbia cauk kan rel tik zong ah peng le tlang min a chuah hi mirang an phak hnu in a si ko timi khi fiang te in a lang. Mirang an phak hlan ah peng le tlang zong a rak um lo, khua le khua deuh in a rak um. A tthawng deuh khua nih chiah kholh chan arak si.

Hi tin mirang nih an rak thennak cu "divide and rule" ti'n a min arak thang. Hi policy cu rian a rak tuan kho ngaingai i, khua le khua dirhmun in peng le tlang dirhmun ah Laimi a rak cawi tiah ruah khawh a si. Hihi Mirang nih peng le tlang a ser hnawh chan cu asi tiah ka ruah.  Hngalh aherhmi cu Chin timi kha a lonh bal lo.

__

Mirang an kir tik ah,

Lairam ah peng le tlang tanhnak nakin mah le khua le veng i tanhnak a rak thawng deuh ti khawh a si. Cucu Hakha le Falam an rak i  huatnak ti bantuk in hmuh khawh a si. Cucu khuapi kong kha a si. Hikaa ah policy maker ah ruahmi Laimi ramkhel rian ngei pawl an lungthin put le mipi lungthin hrim nih mah le khua tanhnak zei tluk in a ngeih ti kha a lang. Cucu khua khat le khua khat rak i velhnak ti bantuk in a lang. Motor lam cawnak ti bantuk in a lang.

Cu dirhmun in peng le tlang lei ah caan tawite ah kan i thial. Cucu peng le tlang thenmi a hram a sih cang ca ah a si. "Kanmah peng" "Annih peng" ti bantuk pentlang dawtnak a hung chuak. Pumpalulh zuamnak, civui, puai, tbk,.. ah peng le tlang min in hman a hung si. Cucu Chin timi ca ah minung pumh chung i a ummi hnakruh bantuk tete an hung si. Peng le tlang a than ahcun Chin a thang ve ca ah a si.

Ram thumnak thlaici,

Ram thumnak kan phak tik ah Lairam ca ah phaisa kan hung hmu. Phaisa kan ngeih ca ah kan lung i a ummi saduhthah kan zuan hnawh colh. Cu kan saduhthah cu zei a si ti ahcun mah le peng tlang te lawng i fun. I Pathian biak kha a si. Mah le pengtlang pumhnak ah i tel lo cu phun daw lo deng in hmuh a hung si.

Ram thumnak lei in mah le peng tlang hoih in biakinn dirh thli a hung hrang. Nihin ahcun Chin khuapi Hakha ah peng le tlang min in Khrihfa buu a um cang. Khrihfa buu cu Laimi ca ah ngaihchiat le lomhnak ton tik ah tlangthla tu a si. Cucu ti hin fian khawh deuh a si; Mi thi cu Khrihfa buu nih Khrifa phung in a vui, Thit umnak cu  Khrihfa phung in tuah a si. Chim duhmi cu Khrihfa buu hi Laimi ca ah a biapi tukmi a si. Cu bantuk a biapi min ah peng tlang min hun chuanter cu "Peng tlang zei tluk in dawt le a biapit zia" langhter a si. Ram thumnak le ram chung ummi i pehtlaih tikah ah an biakinn ca ah rian a hung tuan kho ngaingai fawn. Biakinn an sa, motor an caw.

Bia donghnak

Zei thil paoh hi a hram in zoh ahau. Biology mit in chim ahcun thingkung a nunnak cu a hram umning nih a ngeih. A hram zoh in a nun le a thih bia khiah khawh a si. Cu bantuk in nihin i peng le tlang tanhtuk hi Mirang nih an rak duh taktakmi a si hnga maw ti mi kha pakhatnak ruah a hau. Pahnihnak ah, peng le tlang tanh tuknak nih "Chin" sersiamnak ah zeidah a chuahter khawh timi zong a biapi fawn.

Kan lung aa rual le rual lo cu kan zatlang nun in hngalh khawh a si. Kan lung i rual usihlaw, zei kan hmuh lai? I rual hlah usilaw tah, zeidah a can lai? ruah ahau. "Over" cu zei hmanh ah attha lo. Dawtnak hmanh ah over a tha lo. Kan peng le tlang kan tanh ning hi zei tluk dah a si ti ruat cio ding a si

Read More