Zeitindah Chin Ram Kan Ser Lai?

 I. Biahmaithi

   2021 hnu Chin ramkhel thilhran hi zoh tikah ram sersiam a duhmi le miphun sersiam a duhmi ti in kan i cawhmi bantuk in a lang. Hikaa zawn ah ram sersiam ka timi cu state building kha a si i, miphun sersiam ka timi cu nation building a si. Hi hna pahnih hi a idea cu aa lo ngaimi an lo ko nain, an sining zoh tikah pangpar a si ko nain a par ning le a par dan aa dangmi bantuk an si. State building cu ram sersiam a si ca ah ramchung ah a ummi miphun siloah biaknak tthanter nakin ram tthan ter kha a duhmi a si. Cu state ahcun rammi, ramri le uknak ti bantuk kha an biapi i, miphun a tampi an si ahcun an kar ah remdaihnak a um nakhnga ttlukruannak kha a biapi mi thilri ah an hman. Phundang in tlukruannak nih balance tuahpiak a si ca ah cu bantuk a tuahmi ram ahcun holh tampi kha tlang holh ah cohlan ti bantuk khi a um tawn. Cucaah, state building ahcun state capacity kha a hung biapi ngaingai. State capacity ti cu ngun khuai kholh khawh ti bantuk zong kha a si i, ral ven khawh, institution atha mi ser khawh, sizung tthami te ngeih khawh ti bantuk zong kha a si. 

   Sihmansehlaw, nation building tu cu clan le tribal a umnak ram ahcun an ser tikah a ser tu nih anmah phu hramdomh in an ser tawn. Phundang in nation building cu phu pakhat hram bunh in a kal tawn theo ca ah adang phu kha hnuzul siloah miphun a sermi phu ah a lutding phun ah an cang hna. Cu ruang ah nation building a tuahmi ram ahcun clan le clan karlak ti bantuk ah siseh, ethnic group karlak ah siseh ral ituknak kha a um lengmang. Teitu bia in bia a tluk theo tawn ca ah teitu phu holh, biaknak le nunphung cu a sungmi hna nih an cawn i, ahnu ahcun a sungmi hna cu an pipu nih an rak dohmi miphun kha an miphun ah a cang lan tawn. Sihmansehlaw, a cheukhat ram ahcun teitu taktak ngaingai an chuah lo tikah nation building ruang ah ram cu a buai i, ram a rawk. Hi bantuk a cung ah ka langhtermi thil pahnih cu nihin Chin ram ah tuah cuahmah a si ca ah ramdang nih an rak tuah ve ning le zeitinadah Chin ram cu kan ser awk a si timi ka langhter lai.

II. Ram Sernak ah Zeidah Abiapi?

   Ram sersiamnak le miphun sersiamnak ahhin zeidah hlawh a ttlingbik timi kong ah hihi a attha bik tiah vawleipi nih a timi a um lo. Cun, zeitik ah dah ram sersiamnak le miphun sersiamnak cu lim a si lai ti zong hi ri khiahmi a um lo. Phundang deuh in chim ahcun hi hna pahnih cu ti bantuk in dong cat lo in aluang zungzalmi an si. Cucaah, hi hna pahnih cu Chin ram ah sernak ah a bawm khotu ding tiah ka ruahmi cu atanglei bantuk in ka langhter.

2.1 Ral nih Ram A Ser

   Europe ramkhel thiam sang hna nih an chimmi cu “ral nih ram a ser i, ram zong nih ral a ser ve – war makes the state, and the state makes war” ti, a si. Annih nih cun ral dohding aa timmi cu an itimh pah in ram an sersiam cang ti a si. An fianhmi cu hlan ahcun nihin bantuk ram hi an rak um lo nain, phudang nih tuk le thah lai ttih ah umnak ram le hmunhma aa naihmi minung hna cu an ifun i, bia an iruah ti, a si. Cu ti biaruahnak nih khuate le khuapi rian ttuan ttinak siloah peng le tlang aa dangmi hna rian tuan ttinak in run vengtu phu ah an ser, an ti. Laimi context in kan chim ahcun, Laimi cu Mirang rak kai hlan ahcun khuakhat le khuakhat aa dohmi kan rak si nain, Mirang doh ahcun kan rak tang tti hna timi phun kha a si. 

   

    Cun, ral doh aa tim lomi siloah hna ngam ngai in a ummi siloah aa fun lomi cu adang phu nih tei ruang ah an ram le an miphun tiang an tlau, an ti. Siloah, an ram an sung tawn ti a si. Cu tin ral a sungmi ram cu pentu sin in zalennak an hmuh hnu hmanh ah an ram chung ah buainak a chuah ti a si. Cu ram cu ramdang bawmhnak in democracy an hmuh hmanh ah an democracy cu a thit than tawn e, an ti. Tahchunhnak Latin America case in Schenoni timi political science professor nih hi kong he pehtlai in tette ah a langhtermi cu “Paraguayan War” rak timi 1825 – 1828 ah rak itukmi ah a teinak a hmumi Brazil le Argentina cu nihin ahcun hi lio ral arak sungmi Paraguay ram nakin kum 200 dengmang tiang ah an ram a dai deuh i, an tthancho deuh a ti. Alanghtermi ahcun Brazil le Argentina cu ral hlan in ifunnak an tuah i, cu in cun teinak an hmuh ca ah nihin tiang hlawknak an co i, an ram ah unity zong a um deuh, a ti. Abiapi ngai in anih zong nih a chimmi cu ral nih ram a ser timi cu lenglei ral ruang ah minung hna cu an ifun i, cu ti an ifunnak power a tthawn deuhdeuh tikah ram a nuam deuh i, lungrualnak a chuah deuh timi kha a si.

2.2 Fimcawnnak in Ram Ser

   Fimcawnnak in ram ser kong cu ka rak tial cangmi “Nation Building Kong Iruah Tinak” timi ah ka rak telh cang nain, phundang deuh in langhter ka duh rih ca ah ka ttial tthan. Hi kong he pehtlai in Paglayan (2022) an timi political scientist nih hlathlainak a tuahmi ah a hmuhmi cu Europe ram ah ramchung ral ruang ah hruaitu hna nih ram ser tthannak siloah ral daihter ding ah fimcawnnak tuah an ithim, a ti. Cucu tangniam (primary school) in an rak thok a ti. Cucaah, kum zabu 19 hrawng ahcun ram tampi ahcun a cozah nih tangniam cawnmi cu ttha te in a kurit hna i democracy ruahnak a karh ter, a ti. Tangniam an ithimnak cu ngakchia cu ahmet lio ah ttha te in cawnpiak ahcun a upat tikah a zulh timi ruahnak ruang ah a si, ti a si. Hi kong he pehtlai in Rousseau timi political scientist minthang nih arak chimmi cu rammi ttha (good citizen) ser cu nikhat ah lim khawhmi a si lo. Upa hna nih rammi tha an si khawh nakhnga an hmet te in chimh an hau, arak ti. Hi bantuk thil sining ruang ah Chile ram te hna ahcun ral a tho leklekmi hmunhma ah fim cawnnak kha biatak deuh in cozah nih a tuah tikah ahnu ahcun ral ituknak ti bantuk kha a hung zor ngaingai ti a si. 

   Zhang le Lee (2020) nih an langhter ve mi cu ca thiamnak ngeih (literacy ngeih) hnu ahcun aa thleidangmi hna kar ah thleidan a that loning kha an hung tuak kho i, dawtnak a karh ca ah miphun dang hna kar ah ithit umnak te hna a hung um, an ti. Cun, ca an thiam deuhdeuh tikah uktu nawl zulh duhnak, phung le phai tang ah um a tthatnak zong kha an hung hngalh i, ram sersiamnak ah aherhmi state capacity kha a nganter e, tiah langhter. Cu he aa ralkah in, ca a thiam lo deuhmi (lower literacy) ram cu ral an tong deuh leng ah cozah nawl zulh siloah phung le phai zulh an duh lo deuh e, an ti. Hi he aa lo pah dengmang in Aderoju (2008) nih hlathlainak a tuahmi ah a hmumi cu Nigeria ram ahcun ca a cawng lomi hi tapung an tho deuh e, ti a si ve.

III. Chinram cu Zeitin Kan Ser Lai?

3.1 Zeidah Kan Cawn Lai?

   A si kun ah, Europe le Latin America ram bantuk in Chin ram cu kan ser kho lai maw ti hi ruah ahaumi bia cu a si. Nihin dirhmun in kan tah ahcun Europe le Latin America cu Chin ram he aa thlau ngaimi dirhmun an rak si nain kum zabu 19 hlan Europe le Latin America sining le nihin kan sining cuai kan thlai ahcun zei maw zat cu cawn awk kan ngei kho men. A bik in, lenglei ral siloah phudang ral kong ah lung ifunnak le fimcawnnak sersiamnak nih ram sersiamnak ah tthat hnemnak an hmuhnak kong hi cawn tlak an si. 

   Nihin Chin ram ah kan tonmi pawl hi Africa ram hna zong nih an tonmi a si ve. Hi bantuk kan tonnak cu zeidang nakin biahmaithi ah ka langhter cang bantuk in ram sersiamnak nakin miphun sersiamnak ah an ibia tak deuh ruang ah nang phu, kei phu timi karah kan buai ruang ah khin a si bik. Phundang deuh in chim ahcun mah khua le peng hoih hram bunh lawng ttanh i, cu he aa lo lomi vialte cu mah nakin a niammi siloah ral ah kan ruah hna ca ah a si. 

3.2 Zeitindah Federal Ram Cu Kan Ser Kun Hnga?

   

   Federal cu aa khat lomi miphun, aa dangmi nunphung ti bantuk ca ah a ttha bik ti cu Myanmar ram politician pawl nih an chim zungzalmi a si. Nain, zeitindah cucu a thami cu kan phak lai timi bal cu ruah lio cio a si rih. Hi kong ahhin ruahnak pahnih ka ngeih. Pakhatnak cu agreement in federal ser kha a si i, cucu Panglong Conference phun kha a si. Ram komh ca ah hnatlaknak ngeih i, cu hnatlaknak ngeihmi ning in ram ser kha a si. Hihi Myanmar ramkhel thiamsang hna nih an zulhbikmi le ceihbik a si ko rua, ka ti. Hi bantuk zong hi Chin ram ca ah kan herh kho men. Aruang cu kannih hi miphun pakhat sinak kan ngeih lo tikah mah phu hoih in miphun sernak nih a chuahpi ding ral khamhnak ca ah hnatlaknak hi zulh le ngeih kan hau ngaingai kho men. Cu lo cun, mah le mah ituk kan foi kho.

   Cun, adang pakhat cu flexible integration (F.I) phun hi a si. Hihi kong cu Myanmar ramkhel thiamsang hna nih an chim tuk lo. Hi F.I timi cu a duhmi nih ram komh ah a duhmi hoih in itel phun kha a si. Tahchunhnak ah, ukchokzi ah ramkomh ah tel a duhmi nih i tel. Cun, sipuazi lawng ah ram komh itel a duhmi nih itel phun kha a si. Hi bantuk idea cu European Union idea deuh kha a si. Hi idea cu minung maw a biapi deuh ram dah timi ruahnak idannak nih man ngeihternak zong a dan ter kho men. Minung tlamtling hi a biapi ko tiah ruah ahcun F.I cu cohlan ngai dawh a si ko. 

4. Biatlangkom

   Ka capar zong a sau pah cang ca ah ka donghter cang lai. Nihin Chin ram nih kan tonmi hi miphun pakhat ngaingai kan si lo ruang ah kan tonmi a si bik ko tiah kan ruah khawh i, cucu miphun sersiamnak in kan phisin kho lai maw, siloah ram sersiamnak tu in dah kan phisin lai timi ruah ahau. Chin mi tam u cu fimcawnnak lei chambau ruang ah arfa hna nih arpi an zulh bantuk in politician chimmi paohpoah zulh lio caan a si. Politican pawl cu mah phu hoih le mah ca ah rian a tuanmi an tam deuh caah Chin ah pakhat timi ideology kha a hung der. Cu ruang ah mah le peng kip in siloah tlangkip in hriamtlai an hung chuak. Nain, amak ngaimi cu hodah a palh timi kong ahcun “anmah an palh” ti kha chim bik a si. CC pawl nih CB palh an ti, CB pawl nih CC palh an ti. Phundang in chim ahcun clan le tribal ram ah hmuh tawnmi “mah dik, mi palh” phun kha a si. 

   Sihmansehlaw, kan Chim ram ah aa dawhcah lo ngaimi cu hi bantuk kan tonmi cu phisin siloin zuamcawhnak in tawlrel kan izuammi hi a si. Hi bantuk zuamcawhnak cu raltuknak lei kap a panhtu a si ca ah Chin ram ca ah hlawknak a um lo kho men. Cu nakin agreement ngah khawhding kan izuam kha ahau. Lenglei ral kan ton lio hmanh ah kan ifun khawh lo ahcun ral a um lo chinchin ahcun kanmah le kanmah ca ah ttih a nung ngai kho men. Cucaah, Chin ram cu miphun sersiamnak nakin ram sersiamnak in tuak ahcun phundang in hlawknak zong a um ngai ko hnga tib u in ka bia ka donghter.

File in a duhmi ca download >>>  Zeitindah Chin Ram Kan Ser Lai?