Episode 1
I. Biahmaiṭhi
Chin
nation building timi cu a foinak in Chin ram sersiamnak ti a si. Thuk deuh in
chim ahcun Chin ram hi zeitin in, zei ca ah kan ser lai timi fiang tliang te in
hmuhsaknak a si. Inn cu sak tikah zeitin, zei pungsan in, a ho ca ah a ho nih
dah a sak lai tiah ruat cikcek i, fian hnu ah sak a si tawn bantuk in Chin ram
sersiamnnak (Chin nation building) zong ah zeitin Chin ram sersiam a si lai
timi fian ahau. Cucu nihin i, Chin miphun hna nih kan i ceih, kan i ruah le kan
hlathlai ahaumi thil biapi pakhat a si. Ram (nation/state) timi nih a ngeih
ding cu vawlei ram, rammi, cozah ukning hi an si. Nation Building (NB) kong ah
Political Scientist nih an chimmi pakhat cu NB cu mipi nih i hrawm khawhmi mipi
sinak “common identity” ser a si i, cucu holh le ca, tuanbia le biaknak
ah i khahnak in ser a si. Miphun aiawh siloah ram aiawh thantar ngeihnak, ram
hla ngeihnak, national heroes ngeihnak ti bantuk zong hi an ngeih ding thil
pawl an si, an ti. Mibu siloah ralkap ṭhawng buu in thazaang hmang in ram
sersiamnak hi hlawh a tling bikmi strategy a si (Posen, 1993). Nain, ralkap
ṭhawng in ram sersiam tikah rammi duhnak zohpiak thiam lo ahcun sermi ram cu
ram ṭha lo ah a cang tawn (Miller, 2013). Colony ram hna nih an lakmi ram ah NB
an tuah tikah an hmanmi lakah hlawh a tlingbikmi strategy cu education
le doctrine in mipi a cawnpiakmi strategy hi a si. Mirang an si
ahcun education in Mirang nunzia, Mirang holh, Mirang biaknak an chim hna. Caan
a rauh tikah takvuan idang hman hna sehlaw, Mirang culture, Mirang biaknak,
Mirang khuasak ning in an nung. U.S journalists pawl nih an chimmi hlawh a
tlingmi nation building cu rules of law[1]
le security a ṭha bik zatlang buu a ngeimi ram hi an si, an ti.
II. Chin Ramkhel
Thiamsang Hna nih Ruahmi Chin Nation Building
Chin ramkhel
thiamsang pawl nih Chin ram sersiamnak ahhin Chinland le Chin State tiin phun
hnih in an kalpi. Chinland timi cu India, Myanmar, Bangladesh i a ummi Chin miphun vialte umnak khi a si i,
90,640 km2 a kau i, Chin State cu 36,019 km2 a kau ve
(Lian Uk. 2009. p 264). Chinland cu nihin vawleicung ram 196 chung i ram 85
nakin a ngan deuh bantuk in Chin State zong hi 2022 FIFA world cup an tuahnak
Qatar siseh, Belgium, Isreal te pawl nakin ram ngan deuh a si; vawleicung ram
61 cu Chin State nakin an hme deuh. A milu in zoh tikah Chinland ahhin sang 4
leng[2] le Chin State ah cun
478,801 (2014 Myanmar Census) um a si (Van Lian Thang, 2015). Hi ram ah Chin
politician pawl nih an chim ciomi Chin nation building cu a tawi fiannak in a
tanglei bantuk in ka rak langhter.
(a) Chin National
Front Tlaihtleng: CNF President Pu Zing Cung nih 2020 Chin National Front (CNF)
general conference ah a chimmi cu CNF nih Chinland ti a hmannak cu Chinmi cu
Chin State lawng ah kan um lo ca ah a kenkip in a ummi Chin miphun vialte
huapter kan duh ca ah CNF nih “Chinland” tiah kan hmannak hi a si. Chinland
chung ahhin Kawlrawn Chin miphun hna siseh, adang hmunhma i Chin miphun hna si
hna seh kan i tel dih. Chin miphun hna umnak paohpaoh kha Chinland cu a si ko,
a ti. Cucu Chinland chung ah a ummi vialte ca ah federalism, democracy,
self-determination a um khawh ding hmai nawr kha CNF i a chunmang pakhat a si
fawn. A foinak in kan chim ahcun CNF nih aa timhbikmi cu Chin miphun hna nih an
umnak hmun kipah miphun an sinak kilven khawhnak le Chin minung hna nih nuhrin
covo nih pekmi zalonnak an hmuh khawh ding kha asi. CNF nih 2023 Chin National
Day ah cathanh a chuahmi ah a biapi in a thanhmi cu Chin National Day cu
democracy duhnak in arak chuakmi a sinak, dothlengtu hna upatnak, NUG le EAOs
pawl he ralhrang hlohding, CNF he dir ṭi ding in sawmnak le Chin National Day
cu Chin Miphun cawisannak ah hmanding kha a tel. Cucaah, CNF nih aa timhmi hi
zoh tikah Chin miphun ca ah zalonnak hi Chin national building cu a si ko tiah
hmuh khawh a si.
(b) CNO/Mindat CDF
le Adangdang Tlaihtleng: 2021 ralkap uknak lak hnu ah an miphun ai a awh kho ti
lomi hriamtlai buu hi CNF le Kareni in KNPP an si tiah International Crisis nih
a ti. Chin State ahcun Kareni State bang hriamtlai buu thar tete an hung karh
hna. Acheu cu CNF he policy an i khat nain acheu cu an i hla deuh. A bik in CDF
Mindat le CNO he hin Chinland maw Chin State dah ti kong ahcun an ruahnak aa
dang ngaingai CDF Mindat le CNO nih cun Chin State hi atambik an hmanmi hmunhma
a si i, thantar an hmanmi cu Dr. Tam Aung Ling (tleicia) nih Ne Win cozah chan
ah arak sermi Chin State thantar a si Cucaah, CNO le CDF Mindat nih Chinram an
timi hi Chin State hi a si ko ti fiang te in alang. Political objective vun zoh
ṭhan tikah CNO le CDF Mindat dirhmun hi federalism, democracy le
self-determination a si ca ah CNF he an i khat. Cucaah, hi buu hna he CNF te
pawl nih Chinland Joint Defense Committee (CJDC) an dirh khawhnak zong a si lai
tiah ruah khawh a si.
III. Zeitin
Chinram cu Kan Sersiam Lai?
Chin ram sersiamnak ahhin Chin
Liberation Army (CLA), Hrang Nawl tapung, CNF, CJDC chungtel hna tin a dot dot
in an rak i zuam hna. CLA cu Chin ram hmanh an rak phan kho lo. Hrang Nawl te
zong cu hlawhtlinak an rak hmu lo. A pathumnak CNF hi Chin miphun nih miphun
level in a hmasabik kan ngeihmi hriamtlai buu ah a cang. Sihmansehlaw, Myanmar Army
nih an hmanmi four cut policy[3]
ruang ah ramtang um le ramchung ummi Chin miphun karlak i pehtlai khawh lo
ruang ah ramkhel hmuhning i dannak, i zumh lonak ti bantuk a karh i, 2021 uknak
lak tikah hriamtlai buu pakhat tang ah dir khawh a si ti lo. Nain, hlawknak
pakhat a ummi cu ralhrang dohnak le political ideology aa khatmi federal
democracy ser duhnak hi a si. Chinram sersiamnak ah ruah a simi a tungtlang
pahnih in ka hung langhter lai.
(a) Federal
Democracy: Chin miphun cu miphun ṭengnge tete fonh in sermi a si ca ah ram ser
tik zong ah pumpak power, khua power, pengtlang power, khuapi peng (township)
power le state power tin serding a duhmi minung um a si. Hi hna nih an buaipimi
cu identity ah si lo in covo ah a si. Thuk deuh in ruah ahcun Chinland
or Chin State chung ah cozah pahnih a um lai tinak kha a si ko. Miphun ṭengnge
hna nih khuapi (township) pakhat cio an ngeih khawh ahcun Chin State cozah kha
state cozah ti a si hnga i, miphun ṭengnge (township) cozah kha local cozah ti
a si hnga. Cu ti a kal ahcun biachahnak paohpoah kha khuapi ah miphun ṭengnge
hna nih an rat pi ahau ti hnga lo. Hakha holh a thiam lomi hna zong nih an khua
le an ram ah anmah kong kha ṭha te in ceih in bia an chah khawh lai. Cucaah,
federal democracy a duhmi Chin politician pawl nih nihin Chin ram sernak ah a
biapibik ah ruahmi cu “rammi duhnak upat i, rammi ca a ṭha hnemmi Chinram ser”
kha a si.
(b) Chin Identity
Abiapibik: Chinram sersiamnak ah a biapibik cu Chin Identity hi first a
si ca ah Chin identity hmuh khawh nakhnga centralization hi a ṭhawn ahau
tiah a ruatmi Chin politician an um ve. An chim lo nain an cawlcanghning ah a
lang ngaingai. An holh le an ca kha cawihlei in Chin ram ca le holh ah ser a
duhmi an si. Cucu Thein Sein cozah chan (2010 -2015) ahkhan fiang te in a rak
lang. CNF hruaitu hlun pakhat nih anmah pengtlang holh kha Chin holh hmanding
biatung dirhnak ca cu President hlun Thein Sein sinah a rak kuat. Cu ti an
cawlcanghnak cu Hakha le Thantlang nih an theih tikah an duh ve lo, a si awk a
si lo, an ti. Chin Identity a biapi tiah a ruatmi pawl hi democracy a uar
deuhmi phun khi an si. Chin ram serding an timhmi model hi Chin State khuahlipi
pakhat ah a ummi power kha Chin miphun nih din ti bang din cio phun khi a si i,
pengtlang siloah township kha power tlawm te lawng a pek hna. Cucaah, identity pakhatnak ah a ruatmi hna
politician pawl i, Chin ram sersiamnak cu “holh phunkhat, miphun pakhat, khuapi
pakhat model” khi a si ti khawh as i.
IV. Biadonghnak
Nihin
Chin ram ah uktu phunthum an um. Myanmar Army nih hruaitmi SAC uknak, CJDC in a
chuakmi Chinland Council le ICNCC tin a si. CJDC le ICNCC cu aa naihniammi an
si nain hriamthlai in dothlen hnu ah an ruahnak aa hlat deuh i, CJDC nih
Chinland Council ser i, khuapi (township) kha township council hruainak in
hruai an thawknak kumkhat tluk a si cang. CJDC cu ralkap ṭhawng 20,000 a ngeimi
an si ca ah an sermi phung cu a nung deuh ngaingai. Hi CJDC model hi federal
democracy phun he khin aa naih. Chinland Council in township council, township
council in circle council (pengtlang council), circle council in khuakomh [4]council. Khua komh council
in khua siloah sangle veng council tin an kal. Council phun kip nih an ca i a ṭhami
phung an ser cio hna. Hihi cozah khuakhannak an sermi kilvengtu ah CDF siloah
CNA nih an dirpi hna ca ah CJDC member cheukhat i, Chin ram sersiamning model
cu Posen nih a chimmi ralkap buu ṭhawng ngeih i, ram sersiamning phun kha a si.
Chinland Council in aa hruaimi hna nih hin common identity ah Chin
National flag an hman hna. Chinland ram hla cu holh phun tling in an ser. Hi ti
common identity ngeih ahauhnak cu Chinmi a si lomi miphun dang ral dohnak ca ah
a si. Political Scientist minthang Samuel P Huntington nih a chimmi “mah i
hngalh lo ahcun ral hngalh khawh a si lo” bantuk in lenglei ral kan hngalh
khawh nakhnga Chin ram sersiamnak (Chin nation building) cu arak biapi
hringhran. Miphun pakhat ah fek ṭhup dir, ralkap ṭhawngmi ngeih i duhmi co
khawh, ramchung ah Chin miphun nih zalongte in duh tling len khawh kha Chin ram
sersiamnak nih aa tinhmi cu a si ko. Cucu zeitin kan lak khawh lai ti cu ruah
aherh tukmi topic pakhat a si.
_____________Kan
peh ṭhan te lai__________
[1]
Rules of Law timi cu phung
cung ah minung vialte ṭluk ruan te in an um kha a si. Ho hmanh phung nih a cawi
hler hlei lo i, ho hmanh phung nih a namneh hlei lomi kha a si. Rules of Law cu
democracy i a value pakhat a si.
[2]
Chin State ah 478,801 (2014),
Mizoram ah 1,091,014 (2011) a si ca ah adang India ram Chinland, Kawl ram
Chinland, Bangladesh ram Chinland milu he tuak tikah sang 4 leng cu a si tiah
ruahdamhmi a si.
[3]
Four cut policy: cutting
food, fund, communication, and recruit.
[4]
Khua hme deuh cu hruai an foi
deuh nakhnga khua komh ah chiah an si.
0 comments:
Post a Comment