Thimnak timi cu democracy ram lawng si lo in ditactorship in aa hruaimi ram zong ah a ummi a si. Ramkhel lawng ah si loin, phu,tbk,.. zong ah a ummi a si. Election timi cu a tlakbikmi hmun ca ah aherhmi kha thim tinak a si I, Electoral system timi cu Lai holh in thimning cang tinak kha a si; Thim ningcang ningin thimnak ah a lutmi (candidate or parties) nih zuamnak an ngei. Atang i, ka langhtermi ca hi William Robert Clark, Matt Colder le Sona Nadenic Colder nih te rual nih an tialmi “Principle of Comparative Politics chung I, Chapter 13nak zawn i “ Election and Electoral System” timi chung i, ka duhnak zawn tete kha an si lai.
Vawleicung ah Thim Ningcang Phun thum a um; Majoriatarian thimning, Proportioanal thimning and Mixed thimning ti’n an si
Majoritarian Thimning?Majoritarian Thimning chung ah thim phun, phun 8 a um. Majoritarian thimnak ahcun a buaktlak in vote tambik a cotu kha thim an si. Phun 8 hna cu; Single member district plurality system, Alternative Vote, Two round System, Supplementary Vote, Block Vote, Party Block Vote, Single nontranserable vote le Borda vote hna hi an si.
– Majoritarian thimning in thim hmun hmunkhat i thimning ka hun langhter hmasa lai.
Single Member Distrcit Plurality System ahcun vote tambik a hmumi kha teinak cohlan a si. Thimnak aa cuhmi zakhat chung ah a tambik a hmumi kha cohlan a si ko. A simple bik a si.
Alternative Thimning timi cu thimtu nih an thimmi a changchang in pakhatnak, pahnihnak le pathumnak tbk,.. in an tial. Candidate nih thim hmun teinak fung 10 chung in vote (majority vote) thimfung 50 leng hei ti ko sih, a hmuh ahcun direct in thim colh a si. Sihmansehlaw, ho candidates hmanh nih 50 (MV) an hmuh lo ahcun candidate chung vote tlawmbik ahmutu kha an hnon i, a vote kha number 2 in an rel (An hnonmi cu voter nih number 1 ah an thimmi a si) tthan.Cu ti cun, Majority vote a hmutu candidate a chuah hlan lo vote cu reallocated lengmang a si.
(Mah thim ningcang hi Queensland, Australia ah 1893 kum ah an rak i thimnak in, duhsah te in Australia nih a penmi ram thawk in ahun karh.Mah hi phung ah abiapi mi cu thimfung thla nih thimfung a thlak tikah achangcang in a tialmi kha biapi. Number 1 a tialmi kha a duhbik tinak a si i, number hnu bik i a tialmi kha athimmi chung ah a duh lobik ti khawh a si.
A tuanbia tawi; 1990 New South Wales, Australia ah thimnak an rak tuah i, thimfung a tambik cu Charles Blunt (40.9%) nih arak hmuh nain tam na hmu ai tiah, an rak thim colh lo. Aruang cu MV vote timi 50nak tam deuh vote a rak hmuh lo ca ah a si. Cucaah, vote tlawmbik a hmumi candidate (Gavin Baillie) kha an hnon i, a vote cu number 2 thawk in an rel tthan Paterson nih 480vote a hun chap ( Voikhatnak ah 445 votes). Nain candidate MV (zatuak 50 leng) a hmu an um tthiam lo ca ah a vote tlawmbik candidate (Dudley Leggett) cu an hnawn i, a vote cu number 2 in an rel tthan. Cu tik cun, ahnu bik Neville Newell nih MV (zatuak 50 leng) a hmuh tiang an rak tuah. A sullam cu Alternative Vote system ahcun Majority vote hmuh hlan lo thim kha a si.
Mah thimning a thatnak cu 1. Minung pakhat lawng thim a si ca ah thimnak hmun kongkau hi hodah tuanvo a ngei timi a fianter colhmi kha a si. 2, Voihnih vote (number two ranking vote) in checkmi a si ca ah vote tambik a cotu pa kha mipi nih an duh thiamthiammi a si ti fian khawh a si. 3, thimfung thlakmi kha alo thlau lo. Pakhatnak an thlakmi thim a si lo hmanh pahnihnak kha thim tthiamtthiam a si ca ah a si.
Two- Round Systems?
Two round system thim ningcang ahcun candidate or parties nih vote tam lak te, thlau tuk in (Specified level of vote) a hmumi kha thim a si. Sihmansehlaw, cu ti a hmuh lo ahcun voihnihnak thimnak (voikhatnak a dih hnu zarhkhat or zarhhnih ah an tuah theo) i, vote tambik hmumi kha thim a si. Atlangpi in TRS cu phun hnih tthen a si: Majority Runoff-two round system le Majority plurality two round system tin thlen an si.
Majority-Runoff two- round system cu zeidah a si?
Candidate, zatuak 50 leng ahmumi cu voikhatnak ah thim colh a si nain a hmumi an um lo ahcun a cungbik (voi tambik pahnih) kha zarhhnih a rauh hnu ah thimfung an thlak tthan hna. I, thimfung tambik hmutu kha thim a si.
Hi thimning cu President thim tikah hman deuh a si. France. Mali, le Latin America ram hna ah an hman bik.
Majority- Plurality two-round system?
Zatuak 50 leng thimfung ahmumi cu direct in voikhatnak ah thim a si nain zatuak 50 leng a hmumi an um lo sual ahcun voihnihnak thimfung an thla tthan. Voihnihnak thimfung bal hi candidate dihlak kha thlak a si nain thim tikah vote tambik a hmumi kha thim a si.
2007, France parliament thimnak ah mah phung an rak hman. Voikhatnak round ah teitu a chuah lo ca ah voihnih tiang an rak tuah nain a voihnihnak cu vote 12.5percent in a cunglei a hmumi candidates lawng an zuamter hna ca ah round hnihnak aa zuammi cu minung pahnih lawng an si I, Herve Mariton timi nih round hnihnak ah vote tambik (52.6%) arak hmuh ca ah thim colh a rak si
A thatnak,
1. SMDP nakin thimfung thlatu ca ah a tha deuh. SMDP ahcun vote an thlak sualmi kha remh a ngah ti lo nain TRS ahcun a voihnihnak ah remh khawh a si. 2, Voi hnih tiang duh thimnak an ngei.
Achiatnak cu election voihhnihnak an tuah ca ah ahlei in phaisa a dih. 2, TRSs nih thutdan buaktlak in a coter thiam lo 3, TRSs nih mi tlawmte (minority or small parties) duh thimnak thazaang a der ter.
Majoritarian electoral system in Multimember Districts
– Multimember District\
Single Nontransferable vote (SNTV) timi cu thimnak hmun hnih ah SMDP thimning bantuk in thimfung tambik a hmumi kha thim a si. SMDP he an i dannak cu thimnak hmun hi hmu khat lawng a si lo bantuk in party pakhat chung in candidate pakhat lawng nih thimnak ah aa zuam lo. Amak ngaimi cu thimfung kong ah thimnak teitu ding nih vote hi zat ngah sehlaw a tei lai ti hi tuak dam khawh a si. Biana ah Candidate A nih 1/ (n+1) vote a hmuh ahcun adang candidate nakin vote a dam deuh ahmuh ti a si cang ca ah teitu a si hnga. Thutdan 4 hmuhding ah candidate pakhat nih thimnak hmunhma in vote 20% tam deuh a hmuh cun teitu a si cang tinak kha asi hnga.. ( Vote tampi hmuh hau lo in ri an kiahmi zat hmuh ahcun teinak hmuh khawh a si)
Mah hi thimning cu Japan nih 1994 hlan tiang le Taiwan nih 2005 tiang arak hman. Atu I ahmangmi ram cu Afghanistan, Jordan le Vanuatu an si.
SNTV i a tthatnak cu party hme le mi tlawm (Minority) ca ah hlawknak a pek. A sullam cu mitlawm te party hme nih thimmi teinak an hmu kho ve tinak a si.
Achiatnak cu SNTV nih party thazaang a der ter. Cu lengah, party pakhat in hmunkhat ah candidate pakhat lawng an ngei lo ca ah lungkhahnak a tlawm I, nang phu kei phu tinak a hun karh.
Biana ah, 2005 Afghan thimnak President Hamid Karzai nih a rak tuah lio ah arak timi cu
“Candidate nih a party min langhter hlah seh” ti a rak si ca ah rammi tampi cu an rak vaivuan. Candidate 400 leng an chuak. Cheuthum chung I cheu hnih vote cu hlon arak si. Ahnubik a phi chuak cu cozah serding ah party pakhat nih an policy a pommi anmah chungtel tlinglak an ngei kho lo.
Block Vote and Party Block Vote
Block Vote hi SNTV he tam lak te aa khat. Vote tambik ahmutu kha thim a si ko nain SNTV he aa dannak deuhnak cu voter nih candidate pakhat kha vote tambik or tlawmte (an duhchung in) in an pek khawh. Mah hi thimning cang cu UK nih 1950 tiang an rak hman I, Wales ram le England hrawng ah nihin tiang an hman rihmi a si. Kuwait, Laos, Lebanon, Mauritius, Syria le Tonga ram hna nih an hman liomi thim ning cang a si.
A derthawmnak pakhat cu BV nih i khah lonak (disproportional ) outcomes a chuakter tuk. Biana ah, voter nih an vote hi party pakhat i an duhmi candidate ca ah an cheu tikah party pakhat lawng hna nih tam lak thlau in teinak hmuh khawh a si.
Party Block Vote (PBV) cu thimnak hmunhma tam ah a ummi a si i, BV he tampi aa lo nain an i dannak cu PVB ahcun voter nih vote pakhat lawng a ngei. Vote tambik ahmutu kha teinak a hmu.
Hi thimning nih hin diproportional outcomes a chuahter ve ca ah minority le party hme ca ahcun a ttha lo ngai. Party pakhat nih ceilak in tei khawh a si; 1991, Singapore ah 95-98 percentage in People’s Action party nih teinak a rak hmuh.
Ka langhter lomi pahnih a um rih
__
Proportion Electoral Systems
PES timi cu zatuak vote hmuhning hoih in thutdan co kha a sawh duhmi a si. Biana ah Party pakhat nih thimnak hmun ah 10% vote a hmuh ahcun thutdan 10% a hmuh ve tinak a si. PES cu thimnak hmun pakhat leng a sinak le thim tikah phawt le zam in lairelmi thimning a si. PR nih hin thimnak ah zatuak i khahnak (proportional outcomes) tampi a chuahter. PR system a tthat khunnak cu mi tlawmte le ram pumpi biaknak a si lomi sin in thimmi an chuak kho tawn ca ah a si. Tikah, cozah ser tikah coalition government a si tawn. Party hmemi nih teinak an hmuh tawn ve ca ah cozah ser tikah party ngan nih party hme kha a herh ve tawn hna.
Eletoral Formulas: Quotas and Divisors
PR system poh nih teitu hngalh khawhnak dingah phawt zamh theory a hman.
Q(n) = Vd/ Md+n
(Vd cu thim hmun i vote vialte, Md cu thim hmun i thutnak vialte, n cu thil hngalh khawhnak ah hmanmi (The modifier of the quota) a si.
(N cu a number hi aa thleng lengmang; Hare (0), Hagenbach- Bischoff (1), Reinforced Imperial ah (3) le Droop ahcun HB plus (1 (Aa thleng kho) +1.
Example ah,
Thim hmun ah vote 100,000 a um hnga i thutdan 10 a um hnga. Cucu
Hare ning in kan tuak ahcun; 100,000/ 10+0 = 10,000. A sullam cu minung pakhat nih vote 10,000 an hmuh cun teinak an hmuh tinak a si.
Hagenbach- Bischoff ning in tuak ahcun 100,000/10+1= 9,0909.0 vote. Mah zah vote a hmumi poh teinak an hmuh lai tinak a si.
# Paty kip cio nih percentage an tlin lo ahcun zatuak vote a hmumi zat in zoh tthan a si.
District Magnitude and Higher Eletoral Tiers timi cu district hi proportional ca ah a biapi tuk. A ngan ahcun proportion a chuah ter nain ahmet ahcun a chuak ter lo/
Electoral Thresholds timi cu ram pakhat or thimnak hmun pakhat nih thimfung zatuak ri khiahnak a si. (Vote mah zat a hmuh ahcun thim a si lai tbk ri kiah khi a si). Nature Thresholds timi cu kanan in a phi chuak tuak kha a si. Formal Thresholds timi cu electoral laws ah thimning ca tha tein tial kha a si.
– Party Phun
Party Then : Party then hi candidate i phawt zamhnak ah a biapi. Party cu phun thum in then a si.
Closed party: Candidate cu party nih a thim. Mipi (Party chungtel lo) vote san a tlai lo.
Open List Party: Mipi (party chungtel) nih party chung i an duhmi kha an hmuh sak khawh bantuk in candidates an duhmi zong an langhter khawh. Party member le aleng mipi nih aiawhtu candidate kha an thim.
Free party list:Voters nih vote tampi thlak khawh a si.
Mixed Electoral Systems
Independent Mixed electoral systems ahcun ram pakhat thimnak ah thimning phun hnih kha a dang te in an hman. Legislative ah majoritarian thimning an hman ahcun consituency ah proportioanal thimning tbk,…!
Depedent Mixed Electoral System ahcun Proportional in thimnak tuah i, majoritarian ning in thutdan phawt.
Mah vial si rih seh,
Mahi ca cu,
William Roberts Clark, Golder le Sona Golder, Principle of Comparative Politics, i "Election and electoral system" kha ka thiamnak in ka leh. Ka tial hnawhchan cu ka tialmi hi a si tak le tak lo ka kherhhlai pi in ka ruah ulaw timi duhsahnak in a si.