Lairam Sifak Dirhmun in Zeitin kan chuahpi khawh lai

Sifak timi sullam hi mifim thiam tampi nih sullam tampi in an hrilh fianh. Ei awk ngei lo, Phaisa lut ngei lo, Inn le lo ngei lo, rian ngei lo,tbk,.. ngeih lo lei kap in an hrilh fiah. A tawinak in sifah nih a hei sawh duhmi biafang cu ngeihmi ngeih lo kha a si ko. Hi cabia nih sifah timi a chim duhmi cu phaisa lut chuak um lo, khuasak har timi sullam a si. Cu a si ca ah, Lairam sifah ti tikah Lairam chuak  zei hmanh um lo, phaisa hmuhnak um lo, khuasak har timi kha a sawh duhmi a si. Cucaah, Hi capar cu kha bantuk sifahnak in zeitin kan luat khawh lai timi i hmaithlak in ṭial a si.

Leicung ram tampi an sifahnak hi an ram umnak hmun ruang i a chuakmi thil hna in aa thawk. Ram cheukhat cu tupi tamnak ah an um. Acheukhat cu a lin tuknak hmun ah an um. Cheukhat cu thetse ram ah an um. A lin tuknak hmun ah malaria zawtnak lawng si lo in zawtnak dangdang zong foi te in an chuak. Cu a si ca ah, hi bantuk ram ahcun mithi rate zong a tam hlei. Zawtnak a umnak ram ti a si ca ah ramdang le khua dang nih an ram ah sipuazi tuah an rak duh lo. Cu ruang ah hi bantuk ram cu ṭhancho lo in a ṭum chuk. Mirang nih ram tampi a pen ko hna nain zei ruang ah US le Australia ti bantuk theng ah mirang pawl hi um hmun an kuar  beh i, Africa ram cheukhat Cameroon ti bantuk pawl ah hmun an kuar lo ti ahcun thih le loh an ṭih ca ah a rak si. Chim duhmi cu hi bantuk thih lonak hi an umnak hmun le hma le, ni le khua nih a chuahpi ruang ah arak si tinak a si. Cu bantuk thil cu nihin ahcun vawleicung ralpi pahnih hnu in a chuakmi vawleicung pehtlaihnak thawng in a chuakmi ram khat le ramkhat i bawmhnak thawng in a dih thluamah. Biana ah, Myanmar ram ah malaria zawtnak ruang in thih rate cu a um ti lo ti awk in a ṭum. Laitlang kan zoh ahcun a hlan i zawtnak kan timi raifanh ti bantuk pawl zong an zor cuahmah. 2008 ah rak chuakmi Malaria he pehtlai in research pakhat ahcun Africa ram i a thi mi tam deuh hi malaria ruang ah an si, ti a si. (Abhijit Banerjee and Esther Duflo, Poor Economic p.28)

Sifak ram pawl ṭhanchonak ca ah Jeferry Sachs le William Eastery timi Economic Scientist nih an pomning cu tihin a si. Sachs nih  Sifah a donghnak ti sullam a ngeimi (The End of  proverty) cauk ah a ṭialmi cu 2005 in 2025 karlak ah $195 billion hi sifak bawmhnak ca ah kan hman ahcun 2025 ahcun sifah timi ei awk ngei lo in a ummi an um ti lai lo a ti. Anih a cauk nih sifah a timi cu ei awk ngei lomi kha an si. Cucu bia cu William Eastery nih a doh. Eastery nih cun sifak le rumnak timi hi cu aa thleng lengmangmi a si. Biana ah, hlan i a sifakmi kha nihin ah an rum kho. Hlan i a rummi kha an sifak kho. A biapi mi cu sifak ram i a ummi nih anmah te in thil ti khawhnak cawnpiaknak hi a si tiah a zumh.

Sifahnak rap: Mi pakhat a si a fah ter chintu rap pakhat a um. Cucu phundang in chim ahcun, Za Hlei timi pa cu nikhat ṭuan nikhat ei in, a nungmi a si. Fa pa hnih  a ngeih hna. Voikhat cu a mit a fah ca ah sizung i piah ding a si. Nikhat tuan, nikhat ei an si ca ah phaisa a ngei lo. Cucaah, A hawipa a cawi i aa piah. Ni tam nawn aa din. Cu lio ah a fapa te a hung zaw ve. Piahnak phaisa cawi ṭhan a si. Cu ti phaisa an cawimi cu a karh in pekmi a si. (Ting 5 kha nikhat fang 5 in an cawi ahcun an cham khawh ti lo hnu thla thum ahcun cham ding le pek ding a tam chinchin) An tuanmi nih le nikhat ei lawng a chuah tikah a pa a dam hnu zong ah ei awk le leiba a tinak ah a fale sianginn chiah khawh a si ti lo. Ram cheukhat ahcun school fee pek a si ca ah a pe kho lo. Cu a si tikah a fapa cu kum 10 a tlin hlan in sianginn aa phuak. Hi bantuk a no te in sianginn aa phuakmi nih zei bantuk dah rian a hmuh khawh hnga. A fiangmi cu a fapa zong hi a pa a thih hnu ah a sifak harsa in khua a sa lai timi sullam a si. Cucu sifak khor siloah, sifak rap timi cu a si.

Vawleicung ah  mifim pawl nih sifak a chuahnak tiang an zumhmi cu atanglei bantuk in a rak si.

1.      Ram umnak hmunhma ṭhat lo ruang ah zawtnak a chuah.

2.      Zawtnak chuah ruang ah ramdang sipuazi tuahtu pawl rat lo. Mi thih rate kai.

3.      Sipuazi tuah tu tlawm ruang ah phaisa ngeih lo. Zawt ruang ah phaisa luhnak um lo.

4.      Phaisa ngei lo ruang ah rawl i zat in ei khawh lo.

5.      Rawl ṭha te in ei khawh lo ruang ah thi le sa der. Khan niam, thluak tlawm.

6.      Thluak tlawm ruang ah le pumsa der ruang ah thazaang tlawm.

7.      Thazaang tlawm ruang ah thil chuah khawh lo.

Hi bantuk ruang tete hi sifaknak hi a chuak tiah an ruah.

                                                            ________   1  ___________

Fim cawnnak:  Sifak ram fim chimnak kong he pehtlai in UN nih1990 in 2006 ah kherhhlainak a tuahmi cu Africa ram i primary school kai rate cu 54% in 74% ah a kai. Nichuah lei Asia le tlanglei asia ram ahcun primary school kai rate cu 75% in 88% tiang a kai ti a si. 1999 lio i sianginn kai lomi minung rate cu 1300 million an rak si nain 2006 ahcun 73 million lawng an si cang (Abhijit Banerjee and Esther Duflo, Poor Economic p. 112).  Sianginn kaimi an karh nain saya/ma te khonh hal le sianginn kai lo a tam tuk ruang ah sifak ram ah mifim chuah a har. Cheukhat ram ahcun saya/ma te sianginn an kai nain sianginn ca chim lo in an um caan a tam. An hawi le saya/ma he i chawnhbiak caan a tam. Hi bantuk fim cawnnak ah a ṭhangmi nih zei tin ṭhanchonak an hmuh khawh lai. Hi bantuk ruang ah ram sifak ram ahcun cozah sianginn nakin private sianginn kha an i bochan deuh. Hikaa zawn ah saya/ma te nih sianginn ah tha te in ca an chim nakhnga zeidah tuah aherh? 

Zawtnak le Thlopnak: Sifak ram ah sifak mi cu an zawt hlan ralrinnak si dinh an duh lo. Zawt hnu thlop kha an duh deuh. Cucaah, an zawt hnu ah sizung an phan. Phaisa tampi an dih nain a nung lo zong an tam. Thih le zawt kong ah rian a ngeimi cu a zaw mi le sibawi te an si. Mi zaw lawnglawng mawhphorh awk an ṭha lo. Zei ca ti cun, ram sifak i a ummi sibawi cheukhat cu ram sifak i a ummi sianginn saya te bantuk in sizung ṭha te in an kai lo. Private clinic ti bantuk an tuah deuh hna. Sizung rian ṭuan caan bau ah lahkhah zuh a um lo ca ah an bau caan ah private clinic an ṭhut cun miaknak let hnih in an hmuh lai timi sullam a si. Phundang in cozah nih rian ṭuan lo in phaisa a pek hna kan ti lai. A zawtfah nih sibawi ton hi sifak ram ahcun a har ngaimi rian pakhat a si. 2002 in 2003 kar lak i World Bank nih an chuahmi research ahcun Bangladesh, Ecuador, India, Indonesia, Peru le Uganda ahcun sibawi le nurse hi zung an kai caan ding chung in 35%  (30/100) an bau a ti. Cu chung ah India hi 43% an si, a ti. Hi research nih a langhter mi cu mizaw pakhat nih doctor a ton caan hi minit 2 lawng a si a ti. Hi minit 2 karlak i mi zaw nih a chimmi hi doctor nih zei tluk in a theih manh hnga timi an ruat.  Zawtnak damnak ca ahcun mizaw le doctor kha an i ton lengmang aherh a ti.  Myanmar ram kan zoh ahcun sibawi ton an har. Phaisa a dih heu a tam.

                                                _______2__________

Ramdang Bawmhnak le Lairam: Ramdang bawmhnak nih sifak ram a ṭhancho ter lo timi hi William Eastery pommi a si. Hi pa nih ramdang bawmhnak a timi cu cozah pakhat le pakhat kar i, bawmhnak kha a ti duhmi a si. Sinain, Hikaa ah. kei nih ka timi ramdang bawmhnak cu ramdang i rian ṭuanmi Laimi sin in nule pa nih hmuhmi phaisa kha ti duhmi a si. Lairam nih hi bantuk phaisa in ṭhanchonak zei tluk in a pek ti kha kan ruah ngaingai aherh. Aṭhatnak lei chim ahcun inn le lo tampi a ser chap. Laimi nih tam deuh cu ramdang phak in innsak kan hmang. Achiatnak lei in chim ahcun mino tampi nih Laitlang ah rian ṭuan huam lo. Hi ruang ah Kawlmi nih rian rak ṭuan. Caan a sau tikah hi bantuk ruang ah miphun tlau khawh a si. Hihi ramdang bawmhnak ruang ah a si lo ti khawh awk a ṭhat lonak cu: Chungkhar pakhat ah ramdang kalmi pakhat cio umnak Lairam ahcun phaisa a tam. Dollar in hmuh a si. Cu bantuk cu ho paoh nih duhmi ah a can tik ah ramdang chuah kha mino tete chunmang ah a chuak. Siloah, lahkhah tampi hmuhnak ah kal kha a si. Cu bantuk lahkhah tampi hmuhnak cu Laitlang a si lo tikah ramdang kal ahau. Hi bantuk caan ah nihlawh niam te in Lairam ah Kawlmi rian ṭuan rate akarh ca ah hmailei ah miphun tlaunak lam a si. Hi bantuk hi ram ṭhancho ram nih an buaipi mi thil pakhat a si ve. Ram cheukhat ahcun D3 rian cu mino an ṭuan huam ti lo ca ah ramdang mi an cah hna. Ramdang milu an karh chinchin. Visa a dih zong ah ramdang mi nih an ram an kir duh lo tikah le ramdang mi an karh tuk tik ah thinphan a si ve. Biana ah, fahrin rate a tlak tuknak ram ah ramdang rian ṭuanmi tamtuk an luh ahcun tuhnu hmailei an dirhmun cu zeidah a si lai ti thinphang a si ve.

Laitlang ṭhanchonak ah aherh tiah hi capar nih a charmi cu ramdang phaisa kuat ning hi ruah ṭhan ahau. Ram a ṭhan ter maw, aherhnak ah phaisa alut maw ti bantuk ruah aherh ti kha pakhatnak a chim duhmi a si. Saya/ma , sibawi te, cozah rian ṭuan nih an rian tha te in an ṭuan maw? ti zong a cozah nih a check lengmang aherh. Mino hna nih zeitin in rian ṭuan duhnak lungthin an ngei lai ti bantuk hi ruah ahau. Cu ti kan ruah lo ahcun kan miphun pi zong a tlau lai leng ah a cung ka langhtermi sifaknak hawrkuang ah kan um zungzal ko lai. Sifaknak ah luat duh ahcun "Cozah nih phungphai zulhter chih" hi a biapi tiah ka ruah.

            ________3_____________

Read More

Zei Bantuk Uknak (Colony) dah, Zalen Hnu ah Sipuazi A Ṭhanter Deuh (Study Note)

India Ram Mirang System le Independence hmuh kaa India Dirhmun

Mirang cu chawlet chawhrawl tuah duh ah India ram an rak phan. Tuanbia ning in chim ahcun Mirang chawlet chawhrawl tuahtu (traders) pawl India an phak cu 1600 hlan hrawng ah si dawh a si. Zei ca ti ahcun, Mughal Emperor nih Mirang pawl "English East India Company" dirhnak permit a pek kha 1613 ah a rak si. English East India Company cu duhsah te in a hung thawng duahmah. Ahnu ahcun ramkhel lei kap ah aa let i India ram lawng si lo in India kam i Pakistan, Bangladesh,tbk,.. tiang a lak hna. Sihmansehlaw, Mirang cozah nih India a rak uk dan hi "Indirect" in arak si. 1857 a phak tik ah Indian ralkap cheukhat nih Mirang ralbawi le ralkap pawl kha an rak doh lengmang hna ca ah Mirang nih an leh hrulh hna. Cu thawng in Mirang cozah nih India cu direct in an rak uk hna. Hikaa ah i ruah awk a ummi cu "Indirect control" maw a tha hnem deuh "Direct control" ti kha a si. An pahnih in zei te nih dah ramkhel a thangcho ter deuh, sipuazi tah?  ti bantuk theih duhnak lungthin a ngeih ter. Hi bantuk kan theih fian lawng ah India ram i colony dirhmun cu kan theih fiang lai.

Colony le Ngun Khuai Pekdan: Mirang an phak hlan ah India ram ah chiah i pek a rak um cang. Cucu an bawi an pek kha a si. Mirang an kai hnu ah mirang nih ngunkhuai kholh ning phunthum in India mipi cu an kholh hna. Cucu
1. Ram bawi dirhmun ning in
2. Pumpak cinthlak tuahning in
3. Khua te dirhmun in , tin an rak si.

Kum zabuu 19 a phak tik ah thancho ning le thilri man a kai ruang ah phaisa man a thlak ning phundang tuk in arak chuak. Cucaah, India ah bawiphun (landlord) pawl cu an rum ning a karh.  Sihmansehlaw, pumpak in lo a thlomi (hmun ngei lo) pawl cu harnak an tong chinchin. Lo le hmun hlan man British nih aman a kaih ca ah a rak si. Hi ruang ah khua te lei thil sining tampi thlennak a rak um leng ah lothlo hna i an nunning zong tampi in arak i let. Hi bantuk in harnak phunphun an ton ruang ah lothlo pawl nih ramkhel phungphai a biapit zia kha an hngalh ca ah ramkhel phung an tanh i, lo hmun ngei pawl he an rak i ral kah.

Bawiphun umnak le Bawiphun umlonak: A cung i thil a cangmi ruang ah Landlord umnak cu a hlan an sining nakin an rak tla deuh ngaingai. A ruang cu hmun ngei lo nih an ralchan cang hna ca ah a rak si. Sihmansehlaw, an dirhmun veve tahchunh i zoh tikah landlord umnak khua le ram cu landlord um lonak hmun nakin a let in arak thang deuh rih lawng si lo in mi hrim an rak tam deuh. 

Mirang India (then hnu)

India cu  15 August 1947 ah Mirang sin in zalennak a hmu. Hi tik ah Mirang chan i a rak i dangmi landlord area le landlord um lonak hmun tahchun in zoh than tikah tampi arak i dang cang. Hlan i arak har ngaimi non landlord district pawl kha a let in khua an sa kho deuh hna. Cucu 1965 hrawng ah arak cangmi thil a si. Hi lio ah landlord state ummi nih thlakhat 13 rupees an rak hmu nain non landlord states nih cun thlakhat 19 rupees an rak hmu ti a si. Vawleicung fimnak a than nih a phak tik hna ahcun Landlord state ahcun thlakhat ah rupees 29 hrawng an hmuh lio ah Non Landlord state ahcun 49 rupees an rak hmu cang. Hi ti i thil aa dan ning hi zei ruang ah a si hnga? British nih an rak chiah takmi ramkhel tungtlang ruang ah a si lai tiah ruah khawh a si. Cucu zei a si hnga?

A phi cu Landlord pawl nih an vawlei kong ah an buai i phung an ser cuahmah lio ah non landlord states ahcun vawlei kong ah buai lo in thanchonak lawng an rak tuak ca ah a si tiah, ti a si.

Source: History, Institutions, and Economic Performance: The Legacy of Colonial Land Tenure System in India  By Abhijit Banerjee and Lakshmi Iyer*

_____

Lai tlang ahcun,

Laimi bawiphun tampi le cu an fale ca cawn an rak sianh hna lo ca ah khua le ram ah a ummi san tlai lo rak timi  nih ca an rak cawng hna.  Rak sersat in rak namnehmi nih ca an rak cawnmi a phi an zuan tik ah bawi phun fa hna cu ahnu ah an tang. Cucu Mirang an tlun hnu Lai tlang dirhmun zoh tikah thil dik a si. Cu nih cun "Bawi le Sal" a um lomi dirhmun a ser. Cu ruang ah Chin National Day te pawl a rak chuak. 

____

Cameroon ram Colonies Dirhmun: France le Mirang ah Hodah Colonies Tha deuh A si.

Hi ca nih Cameroon ram ah a rak ummi British le French colonies hna pahnih chung ah zei colony dah a ṭha deuh ti kha tahchunh in langhter a timh. Hi tahchunhnak ah, Mirang nih an chiah takmi phung, ramkhel tungtlang, sipuazi dirmun le zatlang nun nih Cameroon a hmai lei zei tluk in a ṭhan ter le a ṭhat hnem ti bantuk kha an zoh bantuk in French nih a roh takmi phung, ramkhel tungtlang, sipuazi dirhmun le zatlang nun zong zoh a si ve. Cu bantuk zoh khawh nakhnga ca ah an rak uk lio hna i an ukning kha fiang te in langhter a si. 

German nih an rak lakmi cu Mirang nih France nih an i ṭhen. Nitlak lei Cameroon cu Mirang nih a uk, nichuah lei Cameroon cu France nih a uk ve. Cameroon ram a um dan hi coastal lowland, tropical highland, tropical plateau, and arid savanna tin an si. Khrihfa, Islam le Animism ti bantuk biaknak an bia. Ethnics an um ve leng ah holh phun zong aa dang liangluang ve. Mirang nih Cameroon a uk dan cu "indirect rule" in a si. Native Chief kha a uk ter hna. French nih cun "quasi-direct" in a uk. Mirang nih a pennak nitlak lei Cameroon ahcun "Common law system"an hmang. France bal nih "civil law" kha papek in a ṭanh. Civil law nih privatate property kha common law nakin tha a pek lo deuh. Civil law nih cun zaran nih herhmi kha thazaang a pek deuh.

Cameroon ram i Mirang le France pennak 

Labor Policy: Sipuazi ṭhan hngalh duhnak ca ahcun labor policy theih arak herh. German nih an rak pen hna lio ah, labor tax an hmuhmi cu lam, tlanglawng lam le thinkung cinnak ca ah an rak hman. Mirang nih cun rian ṭuantu kha lahkhah pek awk ah a kawh hna. Tuan man an pekmi chung in tax an lak hna timi sullam a si. French nih cun ngunkhuai an hmuhmi in tlanglawng lam le inn tha an sak ve. Nain, riantuan tu pawl lahkhah rak pek lo le rak thlerhnak a rak um. Cucu nihin tiang Cameroon tampi nih an philh kho lo. 

Ca Cawnnak le Biaknak: Mirang nih phaisa i khon kha aa zuam. Missionaries tampi a luh ter hna. Missionaries tampi nih sianginn an sak i, zatlang nun ṭhan ter an timh. Hi lio West Cameroon siangngakchia 90% cu Missionary sianginn an rak kai ti arak si. Nitlak lei Cameroon timi Frech pennak bal ahcun cheuthum chung ah cheu hnih lawng nih missionary sianginn ah sianginn an rak kai ti a si. Hi lio i missionary a tuahmi cu Protestants le Catholics deuh an rak si.

Zalennak hmuh hnu: France nih 1960 ah Cameroon cu zalenak a pek ve ca ah Cameroon ram pahnih cu an rak i fon kho than i, federal ram an ser. Sihmansehlaw, Nithlak lei le Nichuah lei kar ah i thleidan a rak um ti ruang ah 1972 hrawng ahcun an rak buai ngaingai. 

A tlangpi in hi ram pahnih tahchun a sinak cu zei colony dah an ṭha deuh ti a si. Mifim thiam tampi nih Mirang pennak hi a ṭha deuh tuk a timi zong an um. Aruang cu mirang nih cun ram chung i institute pawl le sipuai dirhmun hna kha tha te in a sersiam hmasa ca ah a si tiah an ruah.  Chawlet chawhrawl tuahnak ah personal freedom zong a um ti a si. Zatlang nun zong a thancho ter ti a si fawn. Cu ruang ah Mirang hi France le adang colonies nakin a ṭha deuh ti, a si. Sihmansehlaw, a cheukhat nih cu France colony system duh a nung deuh an ti ve. A ruang cu France cu ram pakhat an um tik ah an ukmi rammi kha an ram ah ca cawn le khual tlawn khawhnak an pek hna, ti a si. Cu ruang ah mifim tampi an karh ti, a si ve.

Hi ca uk nih tahchun a timhmi a phi a chuahmi a um lo ti'n ka ruah. Zeidah a tha deuh ti kha langhter a timh nain a langhter kho lo. Sinain, tahchunhnak a tuahmi ruang ah carel tu lungthin ah zeidah a tha deuh ti cu mah le biakhiahnak hoih in ruah damh khawh a si thiam.

Source: Comparing British and French Colonial Legacies: A Discontinuity Analysis of Cameroon∗
Alexander Lee1 and Kenneth A. Schultz2

Read More