Lairam Sifak Dirhmun in Zeitin kan chuahpi khawh lai

Sifak timi sullam hi mifim thiam tampi nih sullam tampi in an hrilh fianh. Ei awk ngei lo, Phaisa lut ngei lo, Inn le lo ngei lo, rian ngei lo,tbk,.. ngeih lo lei kap in an hrilh fiah. A tawinak in sifah nih a hei sawh duhmi biafang cu ngeihmi ngeih lo kha a si ko. Hi cabia nih sifah timi a chim duhmi cu phaisa lut chuak um lo, khuasak har timi sullam a si. Cu a si ca ah, Lairam sifah ti tikah Lairam chuak  zei hmanh um lo, phaisa hmuhnak um lo, khuasak har timi kha a sawh duhmi a si. Cucaah, Hi capar cu kha bantuk sifahnak in zeitin kan luat khawh lai timi i hmaithlak in ṭial a si.

Leicung ram tampi an sifahnak hi an ram umnak hmun ruang i a chuakmi thil hna in aa thawk. Ram cheukhat cu tupi tamnak ah an um. Acheukhat cu a lin tuknak hmun ah an um. Cheukhat cu thetse ram ah an um. A lin tuknak hmun ah malaria zawtnak lawng si lo in zawtnak dangdang zong foi te in an chuak. Cu a si ca ah, hi bantuk ram ahcun mithi rate zong a tam hlei. Zawtnak a umnak ram ti a si ca ah ramdang le khua dang nih an ram ah sipuazi tuah an rak duh lo. Cu ruang ah hi bantuk ram cu ṭhancho lo in a ṭum chuk. Mirang nih ram tampi a pen ko hna nain zei ruang ah US le Australia ti bantuk theng ah mirang pawl hi um hmun an kuar  beh i, Africa ram cheukhat Cameroon ti bantuk pawl ah hmun an kuar lo ti ahcun thih le loh an ṭih ca ah a rak si. Chim duhmi cu hi bantuk thih lonak hi an umnak hmun le hma le, ni le khua nih a chuahpi ruang ah arak si tinak a si. Cu bantuk thil cu nihin ahcun vawleicung ralpi pahnih hnu in a chuakmi vawleicung pehtlaihnak thawng in a chuakmi ram khat le ramkhat i bawmhnak thawng in a dih thluamah. Biana ah, Myanmar ram ah malaria zawtnak ruang in thih rate cu a um ti lo ti awk in a ṭum. Laitlang kan zoh ahcun a hlan i zawtnak kan timi raifanh ti bantuk pawl zong an zor cuahmah. 2008 ah rak chuakmi Malaria he pehtlai in research pakhat ahcun Africa ram i a thi mi tam deuh hi malaria ruang ah an si, ti a si. (Abhijit Banerjee and Esther Duflo, Poor Economic p.28)

Sifak ram pawl ṭhanchonak ca ah Jeferry Sachs le William Eastery timi Economic Scientist nih an pomning cu tihin a si. Sachs nih  Sifah a donghnak ti sullam a ngeimi (The End of  proverty) cauk ah a ṭialmi cu 2005 in 2025 karlak ah $195 billion hi sifak bawmhnak ca ah kan hman ahcun 2025 ahcun sifah timi ei awk ngei lo in a ummi an um ti lai lo a ti. Anih a cauk nih sifah a timi cu ei awk ngei lomi kha an si. Cucu bia cu William Eastery nih a doh. Eastery nih cun sifak le rumnak timi hi cu aa thleng lengmangmi a si. Biana ah, hlan i a sifakmi kha nihin ah an rum kho. Hlan i a rummi kha an sifak kho. A biapi mi cu sifak ram i a ummi nih anmah te in thil ti khawhnak cawnpiaknak hi a si tiah a zumh.

Sifahnak rap: Mi pakhat a si a fah ter chintu rap pakhat a um. Cucu phundang in chim ahcun, Za Hlei timi pa cu nikhat ṭuan nikhat ei in, a nungmi a si. Fa pa hnih  a ngeih hna. Voikhat cu a mit a fah ca ah sizung i piah ding a si. Nikhat tuan, nikhat ei an si ca ah phaisa a ngei lo. Cucaah, A hawipa a cawi i aa piah. Ni tam nawn aa din. Cu lio ah a fapa te a hung zaw ve. Piahnak phaisa cawi ṭhan a si. Cu ti phaisa an cawimi cu a karh in pekmi a si. (Ting 5 kha nikhat fang 5 in an cawi ahcun an cham khawh ti lo hnu thla thum ahcun cham ding le pek ding a tam chinchin) An tuanmi nih le nikhat ei lawng a chuah tikah a pa a dam hnu zong ah ei awk le leiba a tinak ah a fale sianginn chiah khawh a si ti lo. Ram cheukhat ahcun school fee pek a si ca ah a pe kho lo. Cu a si tikah a fapa cu kum 10 a tlin hlan in sianginn aa phuak. Hi bantuk a no te in sianginn aa phuakmi nih zei bantuk dah rian a hmuh khawh hnga. A fiangmi cu a fapa zong hi a pa a thih hnu ah a sifak harsa in khua a sa lai timi sullam a si. Cucu sifak khor siloah, sifak rap timi cu a si.

Vawleicung ah  mifim pawl nih sifak a chuahnak tiang an zumhmi cu atanglei bantuk in a rak si.

1.      Ram umnak hmunhma ṭhat lo ruang ah zawtnak a chuah.

2.      Zawtnak chuah ruang ah ramdang sipuazi tuahtu pawl rat lo. Mi thih rate kai.

3.      Sipuazi tuah tu tlawm ruang ah phaisa ngeih lo. Zawt ruang ah phaisa luhnak um lo.

4.      Phaisa ngei lo ruang ah rawl i zat in ei khawh lo.

5.      Rawl ṭha te in ei khawh lo ruang ah thi le sa der. Khan niam, thluak tlawm.

6.      Thluak tlawm ruang ah le pumsa der ruang ah thazaang tlawm.

7.      Thazaang tlawm ruang ah thil chuah khawh lo.

Hi bantuk ruang tete hi sifaknak hi a chuak tiah an ruah.

                                                            ________   1  ___________

Fim cawnnak:  Sifak ram fim chimnak kong he pehtlai in UN nih1990 in 2006 ah kherhhlainak a tuahmi cu Africa ram i primary school kai rate cu 54% in 74% ah a kai. Nichuah lei Asia le tlanglei asia ram ahcun primary school kai rate cu 75% in 88% tiang a kai ti a si. 1999 lio i sianginn kai lomi minung rate cu 1300 million an rak si nain 2006 ahcun 73 million lawng an si cang (Abhijit Banerjee and Esther Duflo, Poor Economic p. 112).  Sianginn kaimi an karh nain saya/ma te khonh hal le sianginn kai lo a tam tuk ruang ah sifak ram ah mifim chuah a har. Cheukhat ram ahcun saya/ma te sianginn an kai nain sianginn ca chim lo in an um caan a tam. An hawi le saya/ma he i chawnhbiak caan a tam. Hi bantuk fim cawnnak ah a ṭhangmi nih zei tin ṭhanchonak an hmuh khawh lai. Hi bantuk ruang ah ram sifak ram ahcun cozah sianginn nakin private sianginn kha an i bochan deuh. Hikaa zawn ah saya/ma te nih sianginn ah tha te in ca an chim nakhnga zeidah tuah aherh? 

Zawtnak le Thlopnak: Sifak ram ah sifak mi cu an zawt hlan ralrinnak si dinh an duh lo. Zawt hnu thlop kha an duh deuh. Cucaah, an zawt hnu ah sizung an phan. Phaisa tampi an dih nain a nung lo zong an tam. Thih le zawt kong ah rian a ngeimi cu a zaw mi le sibawi te an si. Mi zaw lawnglawng mawhphorh awk an ṭha lo. Zei ca ti cun, ram sifak i a ummi sibawi cheukhat cu ram sifak i a ummi sianginn saya te bantuk in sizung ṭha te in an kai lo. Private clinic ti bantuk an tuah deuh hna. Sizung rian ṭuan caan bau ah lahkhah zuh a um lo ca ah an bau caan ah private clinic an ṭhut cun miaknak let hnih in an hmuh lai timi sullam a si. Phundang in cozah nih rian ṭuan lo in phaisa a pek hna kan ti lai. A zawtfah nih sibawi ton hi sifak ram ahcun a har ngaimi rian pakhat a si. 2002 in 2003 kar lak i World Bank nih an chuahmi research ahcun Bangladesh, Ecuador, India, Indonesia, Peru le Uganda ahcun sibawi le nurse hi zung an kai caan ding chung in 35%  (30/100) an bau a ti. Cu chung ah India hi 43% an si, a ti. Hi research nih a langhter mi cu mizaw pakhat nih doctor a ton caan hi minit 2 lawng a si a ti. Hi minit 2 karlak i mi zaw nih a chimmi hi doctor nih zei tluk in a theih manh hnga timi an ruat.  Zawtnak damnak ca ahcun mizaw le doctor kha an i ton lengmang aherh a ti.  Myanmar ram kan zoh ahcun sibawi ton an har. Phaisa a dih heu a tam.

                                                _______2__________

Ramdang Bawmhnak le Lairam: Ramdang bawmhnak nih sifak ram a ṭhancho ter lo timi hi William Eastery pommi a si. Hi pa nih ramdang bawmhnak a timi cu cozah pakhat le pakhat kar i, bawmhnak kha a ti duhmi a si. Sinain, Hikaa ah. kei nih ka timi ramdang bawmhnak cu ramdang i rian ṭuanmi Laimi sin in nule pa nih hmuhmi phaisa kha ti duhmi a si. Lairam nih hi bantuk phaisa in ṭhanchonak zei tluk in a pek ti kha kan ruah ngaingai aherh. Aṭhatnak lei chim ahcun inn le lo tampi a ser chap. Laimi nih tam deuh cu ramdang phak in innsak kan hmang. Achiatnak lei in chim ahcun mino tampi nih Laitlang ah rian ṭuan huam lo. Hi ruang ah Kawlmi nih rian rak ṭuan. Caan a sau tikah hi bantuk ruang ah miphun tlau khawh a si. Hihi ramdang bawmhnak ruang ah a si lo ti khawh awk a ṭhat lonak cu: Chungkhar pakhat ah ramdang kalmi pakhat cio umnak Lairam ahcun phaisa a tam. Dollar in hmuh a si. Cu bantuk cu ho paoh nih duhmi ah a can tik ah ramdang chuah kha mino tete chunmang ah a chuak. Siloah, lahkhah tampi hmuhnak ah kal kha a si. Cu bantuk lahkhah tampi hmuhnak cu Laitlang a si lo tikah ramdang kal ahau. Hi bantuk caan ah nihlawh niam te in Lairam ah Kawlmi rian ṭuan rate akarh ca ah hmailei ah miphun tlaunak lam a si. Hi bantuk hi ram ṭhancho ram nih an buaipi mi thil pakhat a si ve. Ram cheukhat ahcun D3 rian cu mino an ṭuan huam ti lo ca ah ramdang mi an cah hna. Ramdang milu an karh chinchin. Visa a dih zong ah ramdang mi nih an ram an kir duh lo tikah le ramdang mi an karh tuk tik ah thinphan a si ve. Biana ah, fahrin rate a tlak tuknak ram ah ramdang rian ṭuanmi tamtuk an luh ahcun tuhnu hmailei an dirhmun cu zeidah a si lai ti thinphang a si ve.

Laitlang ṭhanchonak ah aherh tiah hi capar nih a charmi cu ramdang phaisa kuat ning hi ruah ṭhan ahau. Ram a ṭhan ter maw, aherhnak ah phaisa alut maw ti bantuk ruah aherh ti kha pakhatnak a chim duhmi a si. Saya/ma , sibawi te, cozah rian ṭuan nih an rian tha te in an ṭuan maw? ti zong a cozah nih a check lengmang aherh. Mino hna nih zeitin in rian ṭuan duhnak lungthin an ngei lai ti bantuk hi ruah ahau. Cu ti kan ruah lo ahcun kan miphun pi zong a tlau lai leng ah a cung ka langhtermi sifaknak hawrkuang ah kan um zungzal ko lai. Sifaknak ah luat duh ahcun "Cozah nih phungphai zulhter chih" hi a biapi tiah ka ruah.

            ________3_____________