Mah hi ca nih aa tinhmi cu:
Tuluk ramkhel umtuning hngalh.
Tuluk tuanbia ah zeitin Guamintang a rak chuah.
Zeitin Communist he an i erh tbk, kha a si.
CCP's timi cu China Communist Party tinak a si
KMD timi cu Guamintang tiah an ti Komindang kha a si.
Chiang cu Chiang Kai Sek mintawi a si.Sun cu Sun Yat sen mintawi a si
____________
 |
KMD logo |
___1____
Guamindang timi cu Lai holh in Komindang tiah ka hun leh i. A sullam cu Tuluk party min a si. 1900 hrawng hi Siangpahrang hruainak ruang i a
chuakmi ral i dohnak tete ruang ah China ramkhel cu arak buai taktak. Cu ti a buaimi cu Sun Yet-sen te hruaimi KMD nih an hun hruai ca ah party lutlai zong a simi Sun Yet sen cu China hruaitu arak si.
Komindang cu 1912 August 12 ah Sun Yat-sen hruainak in dirh a rak si i, tinhmi tung pathum (three principle) a rak ngei. Cucu
1.
Nationalism (minzuzhuyi): Qing
pennak ruang i a cheumi China kha ram pakhat
ah a ser. Rammi le Ramdang
mi China ah a ummi nih mah te khuakhaan lairel khawhnak "self
determination" ngeih kha a sawh duhmi a si. Siangpahrang a dohtu
(anti-imperalist) dohnak ca ah mah hi
principle hi arak ttha.
2. Democracy
(minchuanzhuyi or minzhuzhuyi):
Pahnihnak hi democracy tiah an lehmi a
si nain Sun nih arak chim duh taktakmi kha a khen dih lo tiah an ti. Mah hihi
1990s i an lehnak ahcun "doctrine of rule by the peole" tiah arak si
nain Sun nih mah hi minchuanzhuyi hi
"doctrine of the right of the people" a timi a rak si, ti a si.
Sinain, Sun nih a chim duhmi hi a buaktlak in cun democracy chung i a biapimi
elections, the right of recall, referendumns, people should control their own
government pawl k ha arak si. Sun nih arak hngalhmi cu hi bantuk systerm ca ah
China hi arak i ready rih lo ti hi a si.
Cucaah, duhsah te in democracy phung cohlan khawhnak le zulh khawhnak cu
thawkding a ruat. Sianginn in duhsah te in cawn i education system lei kap in
thawk kha a rak duh.
3.
People's livelihood (minshengzhuyi): China ram kha
tthanchoter i, mipi nuamte in um khawhnak kha aa hmaizah.
"infrastructure" ser a timh. Cun, mipi tthancho i, tax lak kha a duh.
 |
Sun |
Sihmansehlaw,
Sun a ruahmi pawl hi hi lio China dirhmun ah khending arak har tuk. Hawikom a
rak herh. Ramchung ah power ngeih dih zong kha arak hauh ca ah US, Japan le
revolutionary Russia le adangdang kha komh aa zuam. Bia chim arak thiam i, a
rak smart ca ah hi 1920 hrawng i, American politician pawl tiang nih amin hi
adang Tuluk politician pawl nakin an rak theih hngalh deuhmi a rak si.
1923 ah
Sun cu Joffe timi Moscow cozah nih
Communist International (Comintern)
agent ah an hmanmi pa he an i tong. Joffe nih Sun cu revolution a tuahkaa party hruaitu a
si i, Soviet bawmhnak a herh tiah aruah ca ah ahninghnomi Chinese Communist party he pehtlai
ruahnak a rak pek. Cucu a ruahnak cohlan in CPP's he daw in an um lai tiah arak
ruah. Sun nih Adang Comintern agent
Mikhail Borodin timi pa zong a rak ton. Cu pa he cun Chicago school
system le Europeon worker movement,
Soviet politics kongkau kha caan tampi pe
in arak cawng. Ahnu ah Komindang cu "democracy centralism' si ding an ser siam cuahmah. Hi ti an i
sersiamnak cu Lenin timi Communist
cawnnak an hmuh hnu in a si.
Soviet
bawmnak in an ralkap an tthawng duahmah i, Chak in tlang tiang hmunhma an kauh
khawh.Guangzhou timi kam ah Whampoa Military Academy an tuah i, ralkap thiamnak
le ramkhel kong ruahnak cohlannak (indoctrination) an cawnpiak hna. Hi academy
cu Chiang Kai-shek nih a hruai. 1925
March ah Sun cu Beijing a tlawnnak ah a thih ca ah Chiang Kai-shek timi Shanghai ah ramkhel lei
an bochan ngaimi le Japan ah saupi a rak um i, ralkap thiamnak ahmumi pa cu
hruaitu a hung si.
______2________
Chiang
nih a hruai hna tikah Komindang party policy tam ngai aa thleng. Ralkap a
tthawn ter chin i, nain kan him tiah a ruat lo. Soviet bawmhnak a herh rih ca
ah Communists pawl cu fak tuk arak do ngam lo. 1926 aphak tik ah Nothern Expedition timi ralkap
buu a dirh, Hi lio ah komindang hi a ral-kahtu (opposite) nih do lem lo in
warlord armies pawl bal nih an rak doh pah len hna. Hnu ah, warlord armies cu
sawm in NRA (National Revolution Army) an dirh. Hi army cu a karh ter. Warlord
dang pawl he an i do pah hna. Yangrze, Shanghai, Wuhan le Beijing tiang in a ralkap thazaang cu a
pharh. Voikhat cu Communist lung
thawhtertu (agitator) nih warlord pawl arak bawmh. Communist party le warlord
pawl ruang ah China ramkhel cu a hung i hnin ca ah 1927 April 12 ahcun Communist party chungtel
90 percent cu "Green Gang" and
"Red Gang" timi secret society force nih an thah dih hna. Cun, khua dang zong ah
communist cu thah le nawn an rak si rih. Hi ti communist pawl an thio lengmang
hna ca ah Soviet an thin a chia i, Moscow bawmhnak an ngol.
 |
Chiang |
1927 ah Komintang
nih an khuapi cu Nanjing (Nanking) ah an thial. Nanjing hi chawlet chawhrawl
tuahnak ah Beijing nakin amin arak thang i, attha deuhmi hmun pakhat a si. Hikaa khua ah ramdang in
business phunphun an rak tuah . British minung tampi zong nih an rak tuah ve
ti, a si. Sihmansehlaw KMD chung ahhin nepotism, corruption, ti bantuk ei hmuarnak arak karh.
1930 ahcun a bawi cia nih an chungkhat, cingla kha cozah rian tuantu an si ter
hna. Ei hmurnak a karh tuk ca ah ram
duhdawtnak tiang a hnawr. An ram a buai chin.
Ramchung
ah buaibainak a um pah nain ralkap
thazaang ruang ah KMD nih an dirhmun cu fek te in an tlaih, Chaing zong hi an ram ah a duh poah in aa chawk lek kho rih ko.
1929 a phak tikah KMD ttanpitu bal hi an tlawm duahmah. 1929-1930 tiang ram
chung ral hi warlord pawl he an rak i ttu lengmang rih. Hi caan ah warlord le
CPP cu an i fonh pah tawn i, Chaing nih CPP cu " disease of the
heart" arak ti hna.
1930 a
phak tik ah a voihnihnak ah Communist pawl tampi arak thah hna. Ralpi pahnihnak a hun phan i, Japan nih
Western lei an buaimi kha a miak lak in China kha rak doh a timh. 1928 a h
Zhang Zuolin timi Northeast China warlord kha Japan ralkap nih an rak thah i, a umnak hmun cu an lak. Cukaa
hmun cu Japan ralkap nih anmah min in Manchukuo tiah an rak sak i an pen
beh.1932 ah Japan ralkap nih Shanghai cu an hun tongh. 1935 aphak tik ah
Nothern provine 2 kha an lak khawh, Cu chung ah khuapi Beijing zong aa tel. Cu
tin Japan nih an ram cu an rak lak duahmah.
1936 dongh
lei ah Chiang cu Japan nih an rak thahmi Zhang Zuolin fapa Zhang Xueliang kha Manchurian ralkap (a pa ralkap) hruai in
communist pawl an umnnak Yan'n timi khua
va chim ding a fial. Chiang nih Zhang va ton a kal ah Zhang le a hawile nih
an rak tlaih i, a bia kiahnak kha Japan lei mer ding an ti. Cuka Xian ahcun Communist bawi Zhou
Enlai kha Yu'an an umnak in a rung ra ve i, Japan dohding kha an tiam. Zhou nih
cun Zhang sinah Chiang nunnak zuah i,
Chiang kha ram pumpi ralkap hmang in
Japan dohding a forh. Cu tin cun CCP le
GMD le cu avoi hnihnak ah an i fun tthan..
China
ramchung buainak kha amiak lak in Japan nih cun China ram cu alak duahmah i, KMD in an thazaang a sibiknak Yangtze cu an
lak colh. KMD cu southwest China khuapi Chongqing ah an hung um. Japan nih
China khuapi deuh cun a pen duahmah hna rih.......
- Ka peh tthan lai.
Cherhchan:
The soong sister movie (1997)
Govering China from revolution throungh Refrom by Kenneth Lieberthal Page 22-39