Empower, Engage and Inspire

Nation Building Kong Iruah Tinak

Nation building le state building hi aa lo ngaimi le cawh a foi ngaimi an si. Nation building timi cu holh le ca tuanbia le biaknak ah zapi ihrawmmi si lo ah zaran ihrawmmi “common identity” siloah “national identity”...

၂၂ကြိမ်မြောက် တောင်ကိုရီးယားနိုင်ငံ၏ လွတ်တော်ရွေးကောက်ပွဲကို လေ့လာခြင်း

၂၀၂၄ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၀ရက်နေ့တွင် ကျင်းပပြုလုပ်သော တောင်ကိုရီးယားနိုင်ငံ၏ ၂၂ကြိမ်မြောက် လွတ်တော်ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီမှ အပြတ်အသတ်အနိုင်ရရှိကြောင်း သတင်းတက်လာပါသည်။ ဤရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲပေးနှုန်းသည် ၆၇% ရှိရာ ၁၉၉၂ နောက်ပိုင်း.....

ဆွစ်ဇာလန်နိုင်ငံ၏ ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုအကြောင်း လေ့လာခြင်း

ဆွစ်ဇာလန်နိုင်ငံသည် ‌ရှေ့ယခင်သမိုင်းတွင် မဟာမိတ်များ စုဖွဲ့နေထိုင်တဲ့စနစ်ဖြစ်သော ကွန်ဖက်ဒရေးရှင်း (Confederation)စနစ်ကို အသုံးပြုသော နိုင်ငံတော် ဖြစ်ပါသည်၊ ထိုစနစ်မှတစ်ဆင့် ၁၈၄၈ခုနှစ်တွင်.....

စစ်ကောင်စီ ကျင်းပမည့် ရွေးကောက်ပွဲဟာ မြန်မာနိုင်ငံအတွက် အကျိုးဖြစ်နိုင်မလား?

မြန်မာနိုင်ငံ၏ ဗြိတိသျှမသိမ်းပိုက်မီ သမိုင်းနဲ့ ပက်သက်ပြီး မြန်မာနိုင်ငံသားများအကြား အမြင်မတူညီမူ့ များစွာ ရှိသော်လည်း ယနေ့မြန်မာနိုင်ငံတော်သည် ၁၉၄၇ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၂ရက်နေ့တွင် ချုပ်ဆိုသော ပင်လုံစာချုပ်မှ ဆင်းသက်လာသည်ကိုမူ အများစုက.....

Benedict Anderson tialmi "Imagined Communities" Cauk Review

Nationalism kongkau zoh tikah ahram ngaingai a um lo. Soviet Union te pawl hi Communism silaoh Socialism pawl defend an rak duh ruang ah ral an tho i, Germany (1953), Hungary (1956), Czechslovakia (1968), le Afaghanistan (1980) ram pawl hriamnam hmang in an.....

Tuesday, September 10, 2024

Nation Building Kong Iruah Ṭinak

 Biahmaihi

Nation building le state building hi aa lo ngaimi le cawh a foi ngaimi an si. Nation building timi cu holh le ca, tuanbia le biaknak ah zapi ihrawmmi si lo ah zaran ihrawmmi “common identity” siloah “national identity” ser kha a si. A foinak in kan chim ahcun miphun sersiam kha a si. State building bal cu ram pakhat ser a si. Mifim pawl nih an chimmi zoh tikah acheu (Frtiz, Menocal & Cambari),  nih cun nation building timi cu miphun hmete (ethnic siloah tribe) tampi kha fonh i aa fonhmi vialte hna ca ah zapi i hrawm khawhmi sinak ser kha a si an ti. Acheu (Ovetibo, Solaru, Ogungabade), nih cun nation building cu ramdang pennak colony ti bantuk ruang ah a ṭhenmi miphun hna  fonh ṭhan kha a si an ti ve. Hi nation building kongkau ahhin hihi a dik bak i kan zulh awk a si timi vawleicung mi vialte hnatlakmi tahfung a um lo. Sihmansehlaw, zaran nih cohlanmi pakhat bal cu nation building timi cu tribal, ethnic sinak siloah clan sinak dirhmun nakin a ṭhangcho deuhmi le a ngan deuhmi sinak miphun sinak kha a si, an ti. Chin nation building cu Lai, Zo, Zomi, Khumi ti bantuk tribal dirhmun kha lonh i, Chin timi miphun ser kha a si. Cucu dothlengtu hna, miphun dawtu hna, ramkhel party le zatlang phu hna nih an izuam cuahmah liomi pakhat zong a si. Hi miphun sernak ca ah ramleng ral le ramchung ral ruang ah mi tampi nih an nunnak an pek hna. Chin ram inn le lo tampi zong a kaang fawn. Hi nation building sullam cu Senri Cazual ah voikhat ka ṭial cang ca ah hi capar ahcun nation building tuah tikah hlawh a tlingbikmi tuahning pawl theihternak, nation building a tuahmi miphun hna i an cawlcanghning, Chin ram nih zeitin kan i cawn awk a si timi kong kha tawite in ka hun langhter duh.


Nation Building Tuahning Aphunphun

Zei bantuk nation building dah hlawh a tling khun timi kong ah scholar pawl hmuhning aa dang cio. Mylonas E.Egbula nih cun nation building tuahnak ah hlawh a tling ngaimi cu biaknak religion lam hi a si, a ti. Nigeria ram cu religion sersiamnak in nation building an tuah i an hlawh a tling ngaingai tiah a langhter. Dzvimbo, King le Burde te pawl nih cun education hi nation building tuahnak ah a ha bik an ti ve. Education lei hannak nih khuaruahnak, zatlang nun, sipuazi, technology, ramkhel le nunphung vialte kha a ṭhanter khawh e, an ti. Acheukhat nih cun ralkap hawng ngeih bu in nation building tuah cu hlawh a tling bik, an ti ve. Cheukhat nih power hmang i top-down system in nation building tuah cu hlawh a tling an ti ve fawn. African ram cheukhat nih cun bottom up siloah local minung duhnak zulh in nation building cu hlawh a tling, an ti ve. Lantin America lei nih cun bawlung in nation building tuah hi hlawh a tling bik an ti ve. Hi vialte hi fianter ding ahcun ca a sau lai ca ah hi capar ahcun education in nation building kong ka hun langhter lai. Hihi cu foi te in tuah khawhmi a si ca ah kan ca ah ṭhat hnemnak a ngeih lai tiah ruahchannak ka ngei.

Education in Nation Building Tuah Hlawhtlin le Tlin Lonak

Education ti tikah sianginn ca cawnnak lawng kha chim duhmi si lo in zatlang ah siseh, biakinn ah siseh, mibuu he um thut ṭi tikah siseh nun khuasak bu in cawnnak vialte kha chim duhmi a si. Education in nation building tuah timi cu fim cawnnak le fim chimnak in miphun sersiamnak tiah a foinak in cun kan ti lai. Education in nation building hi hlawh a tling bik timi ruahnak hi chanthar ah a hung lar ngaimi ruahnak pakhat a si. State building timi ram sersiamnak zong ahhin education hi a ha fawn. Zei bantuk fim cawnnak nih dah nation building siloah state building cu hlawh a tlinter i, zei bantuk education nih dah hlawh a tlinter lo ti cu atanglei bantuk in kan zoh lai.

Pakhatnak, a pial sualmi siloah cawnpiaknak ṭha lo fim cawnpiaknak nih nation building le state building ahrawh timi kan zoh ṭi hna lai. Hihi catlang fianternak tette cu New York University ah professor a ṭuan i, political scientist a simi Elizabeth King nih Rwanda ram i, nation building kong hlathlainak a tuahmi result ah hmuh khawh a si. A hmuhmi tette cu Rwanda ram cu uktu hna nih miphun thleidannak hram sih in fim cawnnak (education) an rak tuah tikah an cawithlir deuhmi miphun Rwanda milu ah 14% hrawng a simi Tutsi miphun nih ram an uk. Cawithlir deuhmi miphun nih ram uknak ah adang miphun hna cung ah thleidannak, namnehnak a ngeih hna tikah ahnu ah ilungsi lonak a sem. Cu tikah Rwanda milu ah 85% a simi Hutu nih an celh ve ti lo ca ah dothlennak an tuah. 1962 ah Hutu nih ram a uk ve tikah Tutsi cung ah  lehrulcham an itim. Tutsi ṭhat lonak, thleidannak le namneh kha siangngakchia hna cawnmi cauk ah siseh, zatlang minung hna sin ah siseh an chimh hna. Cu cawnpiaknak ruang ah Hutu nih Tutsi huatnak kha mei alh in a alh. Tutsi zong nih Hutu nih cutin an thleidan le an namneh ruang ah Hutu cu an huat ve hna. Aphi chuah ah 1994 kum ah Hutu le Tutsi cu ni 100 chung miphun karlah ithahnak (genocide) an tuah i, sing 8 leng minung an thi, an cozah arawk, sing 20 nih ram an zaam tak.

Pahnihnak cu fim cawnnak ṭha nih nation building hlawh a tling ter timi kong kan langhter lai. Rwanda ram cu ramchung ral a dih tikah nation building model thar in miphun le ram an sersiam. Cu model thar cu an i ṭhat hnem ngai ca ah nihin tiang an ram cu ram ṭha ah a cang. An model thar cu phunthum in hmuh khawh a si. Pakhatnak cu Hutu e, Tutsi e, Twa e ti bantuk miphun min in thleidannak le namneh vialte a loh khawh nakhnga miphun min hman cozah nih an khap. Cu miphun min pathum aiawh ah Rwanda rammi “We Are Rwanda” timi kha an hman. Cu tikah aphi chuak ah Rwanda rammi ah pumkhat an si. Phundang in nation building theory in a biapibikmi common ground siloah national identity an ser khawh. Pahnihnak cu Sianginn ah huatnak, miphun thleidannak ti bantuk aa ṭialmi textbook, cawnpiaknak vialte an hlonh dih i, khuaruah khawhnak (critical thinking) hram a bunhmi fim cawnnak an ser. Cu tikah a palh le a dik kong ah rammi nih khuaruah khawhnak an  ngei i, anmah le midang kongah anmah lei ah hruhru nganga in an dir ti lo. Aphi chuak ah adik le dik lo in khuakhan lairelnak an ngei kho. Cun, adang model pakhat cu tlangrian ṭuan a si. Miphun hna karah huatnak, thleidannak vialte hloh i dawtnak le theihthiamnak a len khawh nakhnga thlakhat voikhat in cozah nih mipi cu tlangrian a tuan ter hna. Miphun aa dangmi kha a cawh hna tikah miphun aa dangmi karah pehtlaihnak, theihthiamnak, tliahchannak a sem. Hi bantuk model pawl ruang ah Rwanda ram cu common ground “Rwanda rammi” ah pakhat an si i, an tuanchuahmi cu nihin ahcun ram tampi nih an icawnmi thil pakhat a hung si.

Fimcawnnak ṭha nih nation building siloah state building ca ah hlawh tlinnak a chuahter timi fianternak ca ah South Korea nih hmanmi model kan zoh ve lai. South Korea le Japan nih nation building tuah tikah University hi biatak te in an ihmaithlak. South Korea cozah nih Seoul National University cu ṭha te in a sersiam ca ah hmun kip ah hi sianginn chuak minung hna cu an ram ca ah an ṭha hnem. Fianternak tette pakhat kan lak ahcun; Kum 1948 in 2008 karah zei sianginn chuak dah South Korea hluttaw ah itelbik ti ahcun Seoul National University in M.P 1,040 (27.2%), an si. Cucu sianginn pakhat dirhmun in a tam bik a si. Seoul National University chang ah Korea University nih M.P 357 (9.3%) in a zulh. South Korea cozah nih hin zalennak an hmuhkaa ah sianginn ṭha ngeih khawh nakhnga ca ah ramdang mi bawmhnak tampi an rak hal hna. Cu i an hmuhmi bawmhnak cu tam lak te in Seoul National University ahhin ahhin an hman. Hi kong he pehtlai in political scientist pakhat a simi Acemoglu timi pa nih zei ruang ah dah kokek sinak a rum deuhmi North Korea nakin South Korea cu a hung rum deuh i, ram ṭhancho deuh a si khawh timi kong kha hlathlainak a tuah i, a hmuhmi cu South Korea ram i, nation building tuahdan ruang ah a si ti hi, a ti. Fiang deuh in Acemoglu research vun keu ahcun North Korea nih hriamnam kong lawng an i hmaithlak lio ah South Korea nih cun institution ha an ser khawh ca ah nihin bantuk in an liangannak hi a si e, a ti. Phundang in Acemoglu nih institution ṭha ngeih hi nation building ca ah a biapi taktakmi a si ti kha a kan hmuhsakmi cu a si.

Biatlangkom

A cung lei i langhtermi nih a kan hmuhsakmi cu nation building tuahning lakah education in nation building tuahning kong a si. Atlangpi in kan hmuh khawhmi cu Rwanda cu education system an i palh ruang ah thihnak tilian nih a den hna. Rammi anmah le anmah an ithat i sing 8 leng an rak thi timi a si. Cucaah, kan fian khawhmi cu pialsual cawnpiaknak nih kan Chin ram i kan izuam cuahmahmi nation building a hrawh kho timi hi a si. Fiang deuh in tette lak in kan chim ahcun nihin Chin  ram ah kan buainak hram cu pipu hna i cawnpiak ṭha lo siloah a pial sualmi cawnpiaknak a simi cu Falam cu an ṭha lo, Hakha cu an ṭha lo, Mindat cu an ṭha lo, annih cu hnam an ngei  ti bantuk cawnpiaknak ruang ah a si ko. Hi nih hin thleidannak ahrin i, cu thleidannak cu a ṭhan tikah ilungsi lonak a chuak. Cu ilung si lonak nih cun ituk le ithahnak tiang a chuahter. Cucu nihin kan dirhmun a si. Cucaah, Chin timi ah pakhat kan si khawh nakhnga siloah kan nation building hlawh a tlin nakhnga ca ah Rwanda ram i, nation building model thar bantuk in township le pengtlang thleidan lonak, midang upatnak siloah dawtnak le tleihchannak ngeih kha kan herh. Cu ti si lo in, mah pengtlang, khua, khuakomh tbk lawng bak ṭanhnak i, adang kha a ṭha lo siloah ral ah ruah i huat ahcun Chin nation building tuahnak ah kan hlawh a tling lai lo. Cucaah, a ṭha mi cawnpiaknak ngeihding cu nihin Chin ram sersiamnak a herh ngaingaimi a si ko. Cucu biakinn in siseh, biasawng tlorhnak in siseh, phungchimnak in siseh, rawl ei pah in siseh, Facebook caṭialnak in siseh thawk cio hna usihlaw ti sawm bu in ka capar cu ka donghter….

Share:

Search