Ramkhel lei Ṭhanchonak Hlei

CA TAWI

Achung ca cu “Ramkhel lei ṭhanchonak hlei” timi capar a si. I hruaining, I Ukning, Thimnak, Nunnak, Thanchonak hna kong kha ahlei in langhter a si. Hi bantuk theih hngalhnak cu  Khua le ram ṭhanchonak ca ah a bawm “Hlei”a si lai tiah ruahchannak ka ngei

Chung Um Ø  Politics timi cu zeidah a si? Ø  Cozah Thawkning Ø  Ngunkhuai pekning Ø  Uknak phunphun Ø  Democracy Phung Ø  Thimnak Ø  Vawleicung sifaknak aa thawknak Ø  Phunghram le Federal Phung

Biahmaṭhi

Hi cauk chung i ramkhel timi cu a sullam tampi lak ah “ram pakhat i ukning le power a kalning” kha a ti duhmi a si. Ram pakhat cu zei ruang ah a  ṭhan I, zei ruang ah a tumchuk ti kha ramkhel kong tampi aa pehtlai. Ramkhel a chiat tik ah ramkhel he aa pehtlai lem lo tiah kan ruahmi tiang in a chia kha dih. Asullam cu ramkhel timi hi ram pakhat ca ah a biapi ngaingai mi thaw pakhat a si tiah ti khawh a si. Ṭhanchonak timi cu zeidah a si hnga? Thancho timi cu afoinak in hrilhfiah ahcun a ṭhatnak lei in nizan le nihin i lawh lo kha a si. Nizan ah ti baltin khat na than khawhmi kha, nihin ah baltin hnih na than zong kha thancho a si. Nizan ah ca hmaikhat na zahmi kha, nihin ah hmaihnih na zah ahcun cucu na ṭhancho a si ve thiam. Hakha ah nikum ah motorcycle pa 10 a um i, tukum ah pa 20 a um ahcun cucu ṭhancho pakhat a si ve thiam. Ṭhancho timi cu a hme in a ngan ah, a ngan in nganchin ah tiah ṭhan kha a si. Ngakchia an thanning in hrihfiah ahcun a fiang men lai tiah ka ruah. Ngakchia cu a chuahkaa in pound 3, 4 hrawng a si ko hnga nain, kum khat a rauh tik ahcun a cuai in a rit lai. Cucu ṭhancho timi cu a si. Ṭhancho lo timi bal cu nizan le nihin I khah.  Kumkhat chung ah karhmi zei hmanh ngei lo. Ngeihchapmi ngei lo ti bantuk kha a si. Hakha ah kum 20 chung inn a karh lo ahcun inn a ṭhangcho lo tinak a si. Sianginn ah siangngakchia an tlawm chin ahcun a ṭhangcho lo leng ah a tumchuk ti a si. Tumchuk cu lotlau hram thawk kha a si. Hlei timi cu hmun pakhat le pakhat karlak kha foi te in kal duh tik ah sermi a si. Lailei ahcun tiva ah hlei donhbik a si. A sullam cu tilian caan ah harnak tong lo in foi te in kal khawhnak a kan petu siseh ti sullam a si. Cucaah, Hlei timi cu minung ca  ṭhatnak a pemi a si.

Hi cawnpiaknak cauk ah “Thanchonak Hlei” tiah sak a sinak cu kan hngalh rih lo ramkhel kong, kan hngalh pah nain kan i fian lomi, theih lak le hngal lak in a kan theihtertu siseh ti saduhthah a si. Cu ti kan theihnak thawng in kan ram le kan khua ca ah ti a lian i, kan tan khawh lo caan ah a kan bawmtu hlei. Siloah, ti lianh ral in a kan khamhtu hlei bantuk in ramkhel kong kan theih hngalhnak nih a lam kip in ṭhanchonak a kan pek lai tiah ruahchan ka ngei.

Cu ruang hi tlangtar cu keimah te in ka rak i thim. Nihin cawnpiakmi kan fian khawh lomi a um sual ah tiah hi cauk cu kan rak chuah chih. Caan a ngeimi nih nan ngeihmi caan hmang in hi cauk cu nan rak rel cio naklai zong sawm kan duh hna. Minung hi kan thih hlan te lawng a nungmi kan si i, kan nun caan tawi te ah kan nun hnawhchan cu nuam te in nun a si. Nuam te in kan nun khawh hnga, i dawt a herh. i dawtnak kan ngeih khawhnak hnga “Pathian theih le fim a hau”. Cu ruang ah hi capar thawng in minung nih zeidah kan herh i, ramkhel kong ah zeidah a biapi ti kha kan fian ding saduh ka that.

            _____

 

Dal Inak

I. Politics timi cu zei a si?

Politics kong ah ruahning le pomning tampi aa dang cio. Politics cu atanglei bantuk in thiamsang hna nih an hrilh fianh.

-          - Politics timi cu thawnnak (power) i cuhnak a si. Power timi ṭhennak a ngeimi ri khiahnak kha politics timi cu a si.

-         -  Politics timi cu biakhianak a si. Party pakhatkhat nih mi pakhatkhat kha ka sin ah rak I tel tiah a sawm kha politics ti cu a si.

-          - Politics ti cu ramkhel a si. Ram rian tuannak ah hman a si.

Hi kaa zawn paper nih a politics sullam a ngeihtermi bal cu “ramkhel” kha a si. A sullam cu ram pakhat i aa hruainak ningcang te in a ummi, ram pakhat ah aa sersiam  ning kha chim duhmi cu a si.

 

II. Cozah Aa Thawkning

Cozah maw a um hmasat lai, minung dah timi biahalnak hi ahmasa ah i hal hna usih, ti ka duh. Cucu tihin hei chim usih; Hakha maw a um hmasa, (Hakha) mi dah? Hi biahalnak cu fian dih ciomi a si ko lai tiah ka ruah. Min timi a um hlan ah minung cu a um hmasa. Cucu fiang ko in kan chimh ahcun, nau kan ngei lai ti hngalh ahcun min kan pek. Khua cu tlak hnu ah min sak a si. Cu bantuk in cozah le minung kong zong ah minung a um hnu ah cozah cu sersiam le thawk a si ti kha mifim thiam tampi  nih an chim cu a si. Cozah aa thawk dan ning kong ah political scientist minthang Hobbes le Lock nih an hrilh fianh ning hi hman lengmang a si.

Hobbes nih a chimmi cu, Cozah a um hlan minung nunnak (State of Nature) cu fih a nung, anmah le anmah an i that lengmang a ti. Cucu minung pahnih in a hrilh fianh. Pa Lian le Pa Thang tiah kan sak chunh lai. Minung lungthin a um ning ahcun minung cu amah ca zawn a ruatmi a si. Pa Thang nih Pa Lian thil ka fir ahcun a miak ka hmuh lai tiah a ruah. Pa Lian thil a fir tik ah Pa Lian cu thil hruk awk a ngei ti lo. Cucaah, Pa Lian nih Pa Thang kha a ngiat ve cang. Zei tik ah ka fir lai, ti a bawh ko cang. An i fir, an i that lengmang tik ah an nunnak kha ṭih a nung cang. A ho hmanh an khua ah an hna a ngam lo. Pakhat le pakhat an i ṭih. A sullam cu pakhat le pakhat i zumh lonak, ṭihnak in a khamh kho tu pakhatkhat an herh timi sullam a si. Minung lungthin umning ah hnangam le daihnak a duhmi kan si. Cu ruang ah ahnu ahcun thah le tuknak dirhmun in a kilveng khotu minung an herh. Cucu Pa Chan ti a si hnga. Locks nih cun minung hi kan chuahkaa te in khuaruah khawhnak kan ngei a ti. Cucaah, kan ca a tha hnemmi bu ah kan um a ti. Buu khat le buu khat I dohnak in a thawk. Chim duhmi cu Hobbes nih cun Mipa in a thawk i, Locks nih cun mibuu in a thawk timi sullam kha a si.

Pa Chan nih, Pa Thang le Pa Lian an i velh le, an fir a kilven hna. A fir tu kha fak ngai in dan a tat tik ah a firtu nih fir kha ahlan bantuk in a miak lo a hngalh tik ah a fir duh ti lo. A sullam cu cozah “Pa Chan” a um hnu cun fir le thah a um ti lo i “An khua cu khua nuam ah aa chuah”. Hikaa zawn nih a chim duhmi cu

1.      Cozah cu mi buainak a zoh remhtu/ fimhlawmtu a si, khua a dawh ter tu a si tinak a si.

2.      Dan tatnak kha firmi zatnak in let tam in tuah a sinak cu fir ṭih siseh ti a si.

(Pa Thang le Pa Lian cu aa khatmi an si, phaisa fang nga veve an ngei. Pa Lian nih Pa Thang phaisa fang 3 a firpiak tik ah hodah a sung lai. Pa Thang a sung lai, Phaisa fang hnih lawng a ngei cang hnga. Pa Thang nih aa cinet ve lo i, fangli a firpiak ve ahcun fangruk a ngei lai. Pa Lian nakin fangkhat in a tam lai. An pahnih in khuasak khawh deuh veve an duh ca ah thil firpiak an ṭih lai. Cucaah, an nun a nuam ti lai lo. Pa Chan a um tik ah, anfir ahcun dan a tat hna lai.

 

III. Ngunkhuai Pekning

Pa Chan a um cu Pa Thang le Pa Lian nih an I that hnem tuk. An khua cu um a nuam cang. Fir le thah tih awk a um ti lo. Cu dirhmun cu saupi um seh ti an duh. A si nain, Pa Chan cu minung a si ve ca ah pawcawmnak a herh. Cucaah, Pa Thang le Pa Lian nih Pa Chan cu rian rak kan tuanpiak rih ko tiah phaisa an pek. An ngeihmi chung in a tlawm tete in an pek. Cucu ngunkhuai kha a si ko. Ngunkhuai timi hi pek tik ah nihlawh hmuhmi nakin a let tampi a tlawm in pek a si nak cu, a petu ca ah harnak si hlah seh ti sullam a si. Cun, A petu nih tlawmte a pek tik ah amah ca ah hlawknak a um ve. A tam tuk pek hau sehlaw, a petu ca ah harnak petu menmen a si hnga. Cu ruang ah, ram kip, hmun kip ah ngunkhuai timi cu a tlawm tete (cheuhra cheukhat bantuk) in pek a si. Afoinak in kan chim ahcun a cozah an I that hnemmi kha saupi dir seh ti duhnak ah ngunkhuai cu pek a si. Hakha tuanbia kan zoh ahcun Hakha cu ruahdomh 1400 hru ah rak tlak a si tiah Pu Chawn Kio nih a ti i, an rak tlak kaa I, ram uk bawi an i thimning le ngunkhuai an pek ning kan zoh ahcun a kan uk kho lai timi kha bawi ah thim a si. Cu an thimmi cu pakhatkhat pek a rak si. Cu pakhatkhat cu chanthar holh in ngunkhuai kan timi a si. Hikaa zawn ah, pek awk a tlak lomi a cozah a si ah tah timi kha biahalnak pakhat ah hei chiah rih usih. (Famcum bawipa cu Sakta mi nih chiah kan in pek lai zei na duh an rak ti lio ah an nu nih vok cuar a rak hawt lio a si ca ah an nu duh ning in vok cuar ka pe u, arak ti. Tlawmpal ah voksa (athau) ka pek ṭhan u, a ti hna ca ah Sakta khua mi nih ral hmanh ven tung lo in tiah an thin a rak chia i khuapi ah sawmhal bawi an va lak)

Dantatnak: Ngunkhuai kong kan chim cang ca ah dantatnak kong kan peh colh lai. Zei caan ah dah dantatnak cu a um awk asi i, zeitin minung pakhat cu dan tat asi lai. Hi bantuk cu ram pakhat ahcun zulhphung tang ah an chiah dih ngawt. Cucu zulhphung ahcun zeitin dah chiah a si timi kha kan char lai. Dantatnak timi cu Pa Chan (Cozah, Hruaitu,tbk,..) nih khan a tuah awk a si. Pa Thang nih Pa Lian phaisa fang 3 a fir ahcun dan tat tik ah phaisa fang 5 in tat aherh. A ruang cu a firmi nakin a let in dan tat (liamter) asi tikah fir a miak loning, fir a sunghning, kha a fianter lai. Vawleicung dantatnak lak ah a sangbik cu thah dantatnak a si (Aung San a thattu Kalung Oo Saw cu thih dan an rak pek, tbk,.). A sullam cu dantat tik ah fak pi in phung nih a onhmi tluk in dan cu tat a si timi kha a si.  Dan tatnak kong ah mifim thiam tampi zumhnak i dannak tete zong a um. Acheu nih cun thah dantatnak cu an duh lo, mi cheu nih cun thongtlak va  hrem kha an duh lo.

___

IV. Uknak phunphun

Vawleicung uknak phun hna cu atanglei bantuk in theih le hngalh an si.

1.      Democracy: A zalenmi ram tiah a foinak in kan ti lai. Ram uk aa zuammi party tampi an um. Hi bantuk ram cu, US, India, S.Korea ti bantuk an si.

2.      Restricted democracy: A zalen ve ko nain number 1 bantuk a si lo nak cu cozah a tlaimi party kha pakhat lawng a si lengmang. Hi bantuk ram cu Japan (Liberal Democratic Party) khi a si.

3.      Authoritarian regimes: Hihi cu Ne Win te Than Shwe te hruaining kha a si. Party pakhat an ser. A foinak in ralkap uknak tiah kan leh hnga.

4.      Monarch: Siangpahrang uknak kha a si. Zei zong vialte cu siangpahrang hmurkaa nih lai a rel dih. Hlan lio siangpahrang uknak kha a si. (Mindungmin, Anoryatha,tbk,..)

5.      Protectorate: Midang ram nih chikkhat tein himnak a pekmi ram. Hihi cu nihin vawleicung ahcun a um ti rua lo.

Nihin vawleicung cu democracy chan a si. Democracy cu a biatlangmi in nuhrin covo chung ah aa hngat ca ah democracy ram ahcun zapi zaran nih zalen te in rian an ṭuan khawh ruang ah rammi zong an ṭhangcho i, ram zong a thangcho. A sullam cu democracy ram paohpaoh an ṭhangcho dih tinak a si lo nain adang ukning he tahchunh ahcun democracy cu uknak ṭha a si tiah ti khawh a si.  A foinak in cun nihin chan ram hna i hruaining cu “Democracy ram le Dictatorship” tin ṭhen khawh a si, Lai holh in  “A zalenmi phung in aa hruaimi ram” le “Hramhram uknak a  hmangmi ram” ti’n phun hnin ṭhen a si.

 

V. What is Democracy?

Democracy timi cu “Demo” le  “Kratos” timi Greek holh in a rak ṭummi a si. “Demos” ti cu “People” tinak a si I, “Kratos” ti cu “Rule” timi hruainak siloah, uknak ti a si ca ah Democracy timi cu mipi nih ukmi siloah, mipi duhning in ukmi tinak a si. Democracy cu phun hnih a um i, direct democracy le indirect democracy ti’n a si. Direct Democracy cu AD 40 hrawng in rak um cang dawh a si . Atu i Newzealand khi direct democracy a hmangmi cu an si. Direct democracy timi cu mipi nih direct in uk ti duhnak a si. Indirect Democracy timi cu mipi nih direct in uk lo in, anmah aiawhtu thim kha a si. Direct democracy cu phundang in pure democracy ti zong in an kawh i, Indirect democracy zong hi representative democracy an ti ve. Indirect Democracy hi tulio vawleicung ah hman bikmi a si.

 

1. Democracy le Dictator tahning phun thum
Ram pakhat or buu pakhat kha democracy a si le si lo hngalh kan duh tikah atanglei tahfung hi hman a si. Democracy tahfung cu atanglei bantuk in phunli ah tthen a si:-

a)      Democracy- Dictatorship

b)      Polity

c)      Freedom House

i. Democracy- Dictatorship

Democracy	Dictatorship
Ram bawibik cu thim a si lai.  Upadi a tuahmi bu (Lesgislature) cu thim a si lai. Party pakhatnak tam nih thimnak ah zalong te in an i zuam lai. Thimnak ningcang te in hmunhma  i thlennak a um lai.	Cozah tlaitu or  ram luban ca ah mithim a si lo.       Thimnak ah thimfung thlatu nih party pakhat leng thim awk a ngei lo.        Thimnak a teitu kha hmunhma kianh duh lo.

ii. Polity (Cozah umdan le rian ṭuanning)
Atlangpi in phun thum in tah a si.

1.      - Mi tampi nih ram cozah/hruaitu siding an i zuam le si khawhnak
-  Thimning or cozah siding i zuamnak ah thleidannak a um lo.
- Ramkhel i tel ningcang phun le lam a um/zulhnak

.

iii. Freedom House

Freedom house cu political rights le civil rights ti’n an tthen.

 

1.  Political rights cu atlangpi in phun 3 a si.

- Thim ningcang
   Ramkhel ah a teltum khawhning le telning.
- Cozah rian tuanning.
- Luban thimnak hi a dik maw dik lo? Cozah nih open tha te in an tuah maw tuah lo? Mipi nih duh thimnak an ngei maw ngei lo? Opposite party an I tel maw tel lo? Mi tlawm phu ca ah duh thimnak a um maw?)

2. Civil rights cu a buaktlak in phun 3 a si.

F - Freedom and expression and belief

F - Associational and organizational rights

F - Rule of law

F - Personal autonomy and individual rights

(Is the media free and independent? Are there free religious organization? Is there an independent judiciary? Is there equal treatment under the law? Are there free to trade unions? Is there equality of opportunity? Do citizens have the right to own property?) 

 

VI. Mipi nih ukmi timi hi a sullam zeidah a si?

Democracy ram a simi ahcun nawl ngeihnak a sangbik a ngeitu hi mipi zungzal an si. Ram pakhat i a biapi bik ttheng thum (executive (Cozah), the legislative (Upadi sertu) and the judicial (Biaceihtu) pawl hi mipi nih an duhning in an hman khawh kha a si. Phundang in cun mah ṭhen thum ning in mipi duhning in khua sak, lai rel kha democracy timi cu a si ko. Mah ca ah democracy timi cu people power tiah an tinak a si. Greek mifim Platos nih cun Democracy cu mi sifak le cathiam lo nih mirum le cathiam an dohnak a si, a ti. Mipi duhning in  uk phung a si lo, arak ti ve.

Tuchan Democracy cu hlan lio Greek chan democracy he aa dang deuhnak tete a um. Mipi nih direct uk nakin mipi nih thimnak an tuahmi ah an thimmi “Mi” nih uk ningcang a hman. A sullam cu aa khatmi a si. Mipi nih direct in ukmi a si ah, indirect in ukmi a si ah… mipi duhnak le mipi ca a si kha democracy ahcun aherh. Hruaitu cu caan khiah in thim an si ca ah cozah timi cu democracy ram ahcun mipi rian khihmi buu tinak a si.

3. Ram le Ram Uk phung
Constitution kha ram ukphung tiah ka tinak cu democracy ram ahcun phunghram ahhin ram pakhat in a biapi bik tthengthum siseh, adang covo kilvennak, mipi tthannak ti bantuk tiang khi aa tialnak a si ca ah a si. Phungdang in phunghram tiah kan timi cu zeitindah cozah nih rian a tuan lai I, zeitindah biaceih bawi nih phung ning in bia a ceih lai ti bantuk aa tialnak a si. Hihi phunghram cu mipi nih an duhning in an tialmi a si kha democracy ram ahcun aherh.

Phunghram cu ram nawl ngeinak kilvending si lo in a rammi thanchonak or rammi duhning an um khawhnak hnga ningcang kha a si. Cozah nih phung a buar maw, biaceih bawi nih bia a ceih tikah phung lo in a duh poh in a ceih maw ti bantuk hngalhnak ah phunghram cu ser a si. Phunghram cu rammi a kilvengtu a si. Phundang in cun phunghram cu a cozah nih nawl ngeihnak ningcang lo in an hman lonak hnga pedan a si.

Ralkap chan (1962-2011) ahcun Kawlram ahcun phung ning nakin bawi he i theih kha san arak tlai deuh. Taza cuainak ah bawi he aa theimi nih teinak an hmu tawn ca ah phung a hngalmi lawyer an hau ti lo. Cucu jungle law timi “phung lo” kha a si.
Park Guen Hye timi avoikhatnka Korea nu President cu nawl ngeihnak ningcang lo in ahman kha phung ning in an theih ca ah an tlaih i, thong an thlak. Democracy ram ahcun taza zung biaceihnak kha a dik lo tiah ruah ahcun Constitution Court tiang kai khawh a si.

__________

VII. Thimnak: Thimnak cu democracy ram lawng ah a um. Cucu hmun dihlak thim khawh a si. Ram hi President phung in aa hruaimi an um bantuk in parliamentary system in aa hruaimi zong an um ṭhiam. Nihin Kawlram cu President hruainak kan hmang. President siseh, parliament members pawl si hna seh thim an hau. Cu ti a thim khotu cu rammi kum 18 cung siseh tiah Kawlram phunghram nih ri a khiah. Hi bantuk in ram tampi zong ah rikhiah cu a si ve.

Kawlram ahcun thimfung tambik a comi kha thimnak ah teinak pek a si (FPTP). Myanmar ram ahcun minung pakhat thimfung pathum a thlak. Amyota hluttaw ca ah pakhat, Pyituh hluttaw ca ah pakhat le an ram i ummi state parliament ca ah pakhat tin a tlak.

Myanmar ram cu parliament inn pahnih a ngei.  Thutdan 224 in sermi Amyotha hluttaw le  thutdan 440 in sermi Pyituh hluttaw tiah ti a si. A pahnih fonh cun Pyidaungsuh hluttaw ti a si, thutdan 644 a um. State le region parliament le Pyitaungsuh hluttaw ca ah thutnak dihlak 1171 a um, hi vial te cu minung 6189 nih 2015 election ah an rak i cuh.  Pyituh hluttaw thutnak cuh khawhmi 330 cu minung 1772 nih an i cuh. Amyotha hluttaw i, thutnak I cuh khawhmi 168 cu minung 915 nih an i cuh. 7 states le 7 regions i ṭhutnak 673 cu minung 3504 nih an I cuh. Minung 5866 cu party chungtel an si, parties 92 arak um. Minung 323 bal cu Independence an rak si.  An dihlak in kum 5 ca ah i cuh a si. Thimnak a um dan cu atanglei bantuk in a si.  (1. Myoe 2015)

Hakha peng ahcun Amyotha hluttaw minung 2, States hluttaw ca minung 2 le Pyituh hluttaw ca 1 tin minung 5 thim an si. Constituency pahnih a um. Chin ram chung MP 24 an um I, 6 cu ralkap nih a thimmi a si I, 18 hi mipi nih kan thimmi a si.

___

 

Dal IInak

I. Vawleicung sifaknak aa thawknak

Minung sifah kong bal te ah an pomning aa dang cio I, Europe le US hi nihin democracy ram ahcun um a nuam bik le hna ngamnak bik hmun a si ti a si ca ah hi khua ram hna i, sifak kong he pehtlai in an pomning ka hun langhter lai.

US: Sifah cu that thutbia a si. Mi pakhat cu dingle fel te in aa zuam ko ahcun mi rum a chuak kho tiah hlathlainak an tuahmi chung in a tam u nih an chim.

Europe: Sifahnak timi cu vanchia le that ruang ah a si. Mi pakhat cu aa zuam tuk ko zong ah a van a chiat ahcun mirum a si kho lo.

Ram ṭha tampi nih an tuahmi cu a cozah nih rammi ca ah bawmhnak a pek hna. A cozah nih a bawmh khawh venak hnga ca ah mipi nih ngunkhuai tam tuk an pek ve. Cozah phaisa a ngeih tik ah mi harsa, mi zaw, ngakchia, tbk,.. kha a bawmh hna. Cucu Europe ah a tambik ruang ah Europe ahcun sifak le mirum karlak i dan tuknak a um lo. US bal ahcun sifak ca bawmhnak a um ve ko nain Europe he tahchunh ahcun tahchunh tlak lo a si.

A tawinak chim ahcun sifah cu ram um dan le ram ukdan in aa thawk. Sihmansehlaw, ram nuam le um nuam cu a cozah le mipi rian ṭuan ṭinak in aa thawk ti hi Europe bianaba in hmuh khawh a si.

Sifahnak Rap: Mi pakhat a si a fah ter chintu rap pakhat a um. Cucu phundang in chim ahcun, Za Hlei timi pa cu nikhat ṭuan nikhat ei in, a nungmi a si. Fa pa hnih  a ngeih hna. Voikhat cu a mit a fah ca ah sizung i piah ding a si. Nikhat ṭuan, nikhat ei an si ca ah phaisa a ngei lo. Cucaah, A hawipa a cawi i aa piah. Ni tam nawn aa din. Cu lio ah a fapa te a hung zaw ve. Piahnak phaisa cawi ṭhan a si. Cu ti phaisa an cawimi cu a karh in pekmi a si. (Ting 5 kha nikhat fang 5 in an cawi ahcun an cham khawh ti lo hnu thla thum ahcun cham ding le pek ding a tam chinchin) An tuanmi nih le nikhat ei lawng a chuah tikah a pa a dam hnu zong ah ei awk le leiba a tinak ah a fale sianginn chiah khawh a si ti lo. Ram cheukhat ahcun school fee pek a si ca ah a pe kho lo. Cu a si tikah a fapa cu kum 10 a tlin hlan in sianginn aa phuak. Hi bantuk a no te in sianginn aa phuakmi nih zei bantuk rian dah a hmuh khawh hnga. A fiangmi cu a fapa zong hi a pa a thih hnu ah sifah harsat in khua a sa lai timi sullam a si. Cucu sifah khor siloah, sifah rap timi cu a si.

Vawleicung ah  mifim pawl nih sifak a chuahnak tiah an zumhmi cu atanglei bantuk in a rak si.

1.            Ram umnak hmunhma ṭhat lo ruang ah zawtnak a chuah.

2.            Zawtnak chuah ruang ah ramdang sipuazi tuahtu pawl rat lo. Mi thih rate kai.

3.            Sipuazi tuah tu tlawm ruang ah phaisa ngeih lo. Zawt ruang ah phaisa luhnak um lo.

4.            Phaisa ngei lo ruang ah rawl i zat in ei khawh lo.

5.            Rawl ṭha te in ei khawh lo ruang ah thi le sa der. Khan niam, thluak tlawm.

6.            Thluak tlawm ruang ah le pumsa der ruang ah thazaang tlawm.

7.            Thazaang tlawm ruang ah thil chuah khawh lo.

Hi bantuk ruang tete ah sifaknak hi a chuak tiah an ruah.

                 

*********

II. CONSTITUTION AND FEDERALISM

Ram uk phunghrampi timi cu rammi nih zeitin kan i thathnem khawh lai timi hoih in ser siammi a si. Hi phunghram a ngeitu cu mipi an si i, hi phunghram cu mipi le mipi nih thimmi cozah (or) hruaitu kar ah ningcang lo in thil a um lo nakhnga hnatlaknak tuahnak biakam (contract) a si. Khat lei ah, phunghram tial a sinak cu ram mi vialte i an nuhrin covo kha a cozah (or) hruaitu nih ningcang te in a upat i, a kilven ding a si. Khat te lei in,  Phunghram nih hin cozah i thil tuah khawhmi rate kha limit a tuah. Phunghram cu rammi nih an nawl ngeihnak hmang in an duhmi policy hoih in sermi dan a si fawn.

----

1. The Organ of Constitution

(a). Rampi nawl ngeihnak: Phunghram nih rampi nawl ngeihnak hi ho sinah a um ti a fian ter lai. Siangpahrang chan ahcun rampi nawl ngeihnak cu siangpahrang sinah a um dih. Ditactor uknak ahcun ditactor sinah a um dih. Democracy ahcun mipi sinah a um. Mipi sinah a um ti kha phunghram ahcun fiangte in langhter a si fawn.

(b). Rammi sinnak: Phunghram nih rammi sinak le sining kong hi fiang fai te in a ṭial. Minung nih i chuahpimi covo lakah mah duhning in zalong te in chim rel khawhnak, mah duhmi biak khawhnak, mah duhning in paw i cawm khawhnak, thil ngeih khawhnak, minung he i lawh in nunnak ti bantuk hoih in phung tampi in nuhrin covo upat in ṭial a si. Phunghram ning in rammi a uktu ding kha rammi nih zalong te in thim khawhnak, mah zong kha thimnak ah i tel khawhnak (MP luh duh ahcun luh khawhnak).tbk,.. kha rammi sinak ahhin tling te in langhter a si.

(c). Fundamental Rights: Minung hi zatlang buu, minung, cozah nih pek khawh lomi le ṭhen khawh lomi nuhrin covo a ngeimi kan si. Mah ngeihmi cu zauk phung in aa hruaimi ram ahcun upat a si. Cucu fundamental rights cu phun hnih in ṭhen a si i, pakhatnak cu: "Cozah kha tuah hlah" tiah ri a khammi a si i, adang pakhat cu "Cozah kha tuah lo ngah lo" in order bantuk in pekmi a si. "Cozah nih tuah lo hlah" timi (Cozah rikiah piakmi lakah I chuahpi mi minung covo) zalong te in chim phuan khawhnak, Mah duhmi te zumh khawhnak, tbk,.. pawl hi an si.
"Cozah nih tuah hrim ding" timi cu "Affirmative right" tiah an ti i, miphun hme (minority ethnic) i, an nunphung, an ca le an holh ti bantuk kha ṭhancho ter ding le ram chung i a thancho lo bik kha cawi san ding ti bantuk kha a si.

(d). The Rule of Law

The rule of law timi cu rammi vialte kha upadi hmai ah kan i khat dih timi sullam a si. Hi zawn te hi democracy ram ahcun phunghram ah an telh zungzal. 1215s ah "Magana Carta_ Book by King of England" nih a rak chuakmi chanthar ramkhel khuaruahnak pakhat a si. Arak chuahnak cu siangpahrang le ram hruaitu hna nih rammi kha sualnak ngei lo in phunghram he ralchan in tlaih i, dantatnak um lo ding. Taza zung nih dantatnak a tuah cun tuah siseh. Sihmansehlaw minung pakhatkhat nih sual dantatnak tuah hlah seh...tbk,..  in siangpahrang (or) hruaitu pakhatkhat nih a duh paoh in rammi dan a tat lo ding in a rak chuakmi system pakhat a si.  Khat te lei ah, upadi hmai ah mi vialte kan i khat dih. Bawi an si ah, bawi lo bawi an si ah a sual ahcun sual dantatnak in siseh timi kha  alanghter duhmi a si. (No man is above in the law).

 (e). Rampi nih a sermi ramkhel policy pawl (အေျခခံမူမ်ား) (အေျခခံမူမ်ား (or )Rammi nih ramkhel kong (or) Ukning cang i a hmanmi ramkhel policy)

Hihi phunghram ah telh hrimhrim ahauhnak cu ram pakhat zoh tikah an hmanmi ukning policy nih an ram cu communist maw a si, democracy maw, socialist maw? Siloah, Biaknak hram a bunhmi ram maw? Siloah, Daihnak le luatnak a upatmi ram maw an si? ti bantuk kha fian khawh a si. 

(Eg, 1947 Phunghram kha 1961 ah an remh hnu ah Myanmar ram cu Bodah biaknak kha rampi biaknak ah a hman (A taw aa danh_ Base ah a chiah). 1974 Phunghram zoh tikah Socialist kha a duhmi a si ti le, 2008 Phunghram zoh tikah (Chapter 6) ralkap uk phung in aa donhmi (base ah chia in) i aa hruaimi si, a si timi kha fiang te in a lang.

(f). Form of Government

Hi nih a chim duhmi ram pakhat i tungtlang pathum a simi, excutive kha a ti duhmi a si lo. Ram pakhat i atungtlang pathum (executive, legislative, Judicial) hna nih zei tin phunghram ning in an i ṭhenning a si timi he aa pehtlai (Pathum kha zeitin an form timi sullam a si). Siangpahrang uknak le ditactor uknak ahcun hi ram uknak tungtlang pa (3) hi anmah uktu kut ah a um dih nain chanthar hruai ning cang a simi democracy chan ahcun ram uknak tungtlang pa 3 cu an i then i an hman. Cucu "Separation of power" an ti.

Democracy phung ahcun hi tungtlang pa (3) i an riantuan nih hi ttha te in ṭhen a si. Ho nih dah power a ngeih deuh timi zong check lengmang a herh. Cucu "Check and Balance" an timi cu a si. Pakhat le pakhat kha power co ning an i dan awk a si lo; pakhat nih adang pakhat kha influence a tuah ti bantuk zong a si awk a si lo.

Tahchunhnak ah, US ramkhel umdan kan zoh lai.... 

1.  Hluttaw (Lower hluttaw le Upper hluttaw) nih phunghram an ser. Cucu phunghram cu President nih a duh lo ahcun veto in a thah khawh. President nih vuanci pawl rian a khinh khawh nain hluttaw nih hnatlakpi aherh. Rampi i reng sang deuh pawl paohpaoh cu President nih a duh paoh in rian a khinh kho lo, hluttaw nih a hnatlak i, a pass piak hrim aherh. President nih rammi taza zung (Superme Court) ca ah taza-tu gyi chok rian a pek khawh nain hluttaw nih a hnathlakmi lawnglawng ah supreme court judges pawl rian pekning cu phungning a si. Hluttaw nih phunghram a ser. Nain, Supreme Court nih ram pumpi phunghram he aa tlak lo a ti ahcun a thlak khawh.

(Democracy ram ukning: Parliamentary system, Presidential system le Simi- Presidential system ti'n then thum in tthen a si.)

(g) Form of  State

Ram serning hi cu phunghram i a nunnak bantuk a si ee tiah mifim cheukhat nih an ti. Aruang cu ram serning nih phunghram vialte a tuam ca ah a si. Khat te lei in, Ram hi "One Union - Ta pyitaungsuh" ah maw kan ser lai "Union- pyituangsuh" in dah ti bantuk ... Form of State  hi kan zoh i a buaithlak ngaimi problem pakhat in kan chim ahcun "Union" hi zeitin ser a si i, Union cozah le Union member nih zeitin power an i pekning (Division of powers) a si ti hi a si.  A tawinak in cun democracy ram taktak ahcun Union cozah le ramṭhen cozah karlak i "division of power- power i ṭhen" hi ttha te in an tuah i, ram tthen cozah kha an ram ca ah full in self determination an pek.  Cu ti i, full in mah te uknak a ngahmi ram tthen nih cun phunghram an ser tikah Union phunghram he kalh (or) ralchan lo in mah le duhning te anmah uknak phunghram cu ser khawh a si.

                                                             __________________

2. "The organ of Federalism"

Fedaralism hi vawleicung tampi nih hmanning aa dang cio nain atang lei i ka langhter mi hi kan ram he aa tlakbik lai tiah ka ruahmi a si.

1. Voluntary Associations (Mah le duhning te in vaa fonh).

Pyitaungsuh ti ahcun  pyitaungsuh i chungtel a simi cu amah duh te in aa telnak hmun ah a rak rami a si. Ram pakhat a si ah, mibuu pakhat an si ahcun anmah lung thawh te in rak i tel a si.  Cu ti i, i fun i sermi cu (Pyituhsuh timi Federal) a si. Myanmar ram in kan zoh ahcun Pinlung Sachok kha Pyituhsuh timi federal cu a si ko. Ho hmanh nih hrocer ruang ah rak i tel a si lo, mah duh te in rak i tel cio asi ca ah a si. A tawinak in cun federal cu kanmah duhte in kan i tel i, kan sermi kha a si.

2. Self- Rule and Shared- Rule (Mah te uknak le uk ttinak)

Union chungtel kan sinak cu kan ram le kan hmun, le kanmah nih kan duh ca ah a si. Cucu kan khua le kan ram le kan ram ca i a ttha bikmi cu kanmah "rammi" nih kan duhning in ukding tuanvo kan ngei. Cucu Self-rule ti kha a si ko. Cu ti i, kan ti tikah Federal kha mah te in ukning a si dih tinak si lo in, kanmah pipu vawlei siseh, ram funtu si hna seh, mipi dihlak kha fonh in federation cu ser asi ca ah "Union" pi he rian tuan tti ding kha  asi. Cucaah federation ning in aa ukmi ram ahcun self-rule le shared-rule (fonh in ukning) hi a herh hringhranmi an si.

3. Self Determination

Ram hun (Federation) ah pipu ram le adangdang kha fonh in ser a si ko nain atak te ahcun rammi nih an i chuahpi mi nuhrin covo i self-determination kha cu thlau an duh lo. Mah te khuakhannnak kha hmang in mah duhning in pipu ram or Pyiduangsuh kha sersiam a si lai. Cucaah, ram then nih a herhmi ram tthen cozah te pawl kha amah duhning in sersiam khawh a si.

4. Pyi Nee le Pyi Taung Suh karlak power i share ning

Mah te ti khawh lomi, dihlak fonh in tuah aherhmi thil a um tikah mah zong i tel ve i, adang federal state zong telh in pyituang suh level in thil cu phisin a si.  Pyi taung suh level in phisin ding pekmi cu; Ram pumpi kilven ding, Ramdang he pehtlaihning, Phaisa i hrawm ding, Kg,g (Cuai thlai) te pawl a rit thlai ningcang tbk,,.. hi an si. Pyi nay nih pyitaungsuh rian a timi a um bantuk in an pahnih in tuan tti ding an timi rian zong a um ve. Cucu "Concurrent power" an ti.

Pyitaungsuh nih tuanding timi le pyi nay le pyitaungsuh tuan tti ding rian lawng si lo in adang te in a ummi power cu "Residual power - A tangmi power) an ti. Mah hi RP hi democracy ram tampi ahcun pyi nay sinah pekchan a si tawn.
(Ram then rian, pyituangsuh rian, ram then le pyituangsuh rian le residual power)

5. I fonh i, ram pumpi ca rian tuan

Self-determination a ngeimi vialte nih rual (equal) in pyi taung suh ca ah rian t'uan aherh.  Cu ti i, t'uan aherhnak cu phunghram hrim ah tel a hau.  Cucu ram pumpi daihnak, ram pumpi thanchonak, ram pumpi a kenkip in chansaunak or thannak...  Hitin rian tuannak ah ram pakhat i a tungtlang (excutive, judicial le Legislative) kha ningcang te in ser i, rian cu tuan ding a si. Hi pathum lakah judicial nih  hin phung a ser lai i, zeitin rian ttuan ding kong he pehtlai in phunghram ah ttha te in a langhter lai. Pyituangsuh ahhin equal te in i tel ding le pyituangsuh system ah power aa khatmi hluttaw pahnih a um aherh. Cucu lower hluttaw le upper hluttaw timi kha a si.

Federal system ahhin  amyota hluttaw (upper hluttaw) ser a sinak cu pyitaungsuh chungtel hna nih equal te in an i teltum ding ca ah a si. Cucaah, Amyota hluttaw nih hin mipi kha direct in ai a awh lo. Ram then (State) kha ai a awh. Pyituaungsuh i aa rual (equal) te in aa telmi chungtel cu rual te in ai awhtu an ngei lai (State a ngan le minung um dan aa khat ahcun).

Amyota hluttaw bantuk in federal ram ahcun ram minung ai awh tu Pyituh hluttaw zong ser ahau. Pyituh hluttaw cu democracry ram ahcun rammi zat (population) kha ai a awh, kusa a pyoih. Mi a tam deuhmi ram tthen  ahcun kusale kha tam deuh an ngei lai i, atlawm deuhnak ahcun atlawm deuh in kusale an ngeih lai tinak sullam a si.

Cu ca cun, federation ram ahcun ramthen ai a awhmi Amyota hluttaw le Democracy a duhmi mipi ai a awhmi Pyituh hluttaw ti hi a um ahau.  Hihi hluttaw pahnih fonh in pyitaungsuh hluttaw timi cu a chuak.

6. Ram pumpi himhumnak

Ram pumpi himhumnak cu Pyi taung suh ah aa telmi vialte i an rian a si. Hi tin kilvennak ca ah hin phung pahnih in an hman theo, (a) Uk ningcang (b) Humhim ningcang hi a si. Ukning cang ahhin ram tungtlang i ukning cang, Taza sizin zi, Upadi ser tu hna he aa pehtlaimi cozah in tazazung rian tuan tu, hluttaw chungtel in cozah riantuan tu tiang an i tel dih. Humhimnak ahcun rampi humhimnak le rem dai te in kilvengtu ca ah rian pekmi ralkap le palik kha an i tel. Federal system cu mah le uknak (Self-determination) le uk ttinak (Share Rule) in fonh in ukmi a si ca ah ram humhimnak ser tik zong ah ram then level le Union level ti'n pahnih in a um. Ramtthen nih aherh ning in a ram ca ah humhimnak zoh khentu "State Militia" kha a ser khawh ve timi sullam a si. Ram humhimnak bal cu zapi nih sermi kha a si awk a si.

7. Thil Ngeining cang

Tax system: Federal system ahcun tax hi ram t'hen le rampi huap ti'n pahnih in pek a herh, Pyinay sinah pekmi cu pyinay nih ahman i, pyitaungsuh i pekmi cu pyitaungsuh nih ahman

___

 8. Secular State (Biaknak ah ram a punh lomi ram)
Ram pakhat hi sining tampi in sermi a si i, Myanmar ram level in kan zoh ahcun kan ram cu biaknak phun tampi, nunphung tampi le holh tampi tbk,.. sining tampi in sermi ram a si. Hi bantuk sining tampi in sermi ram ahcun sining cio kha upat pek in uk kha federal i a duhmi cu a si. Cucu democracy ram i, nuhrin covo timi kha a si.

Miphun pakhat te lawng umnak ahcun holh pakhat kha ram holh ah ser in biaknak pakhat zong kha ram biaknak ser khawh a si ko. Hi bantuk biaknak khat, holh khat, phunkhat ram ahcun ikhat ning hoih in phunghram kha ser a si ve. Sihmansehlaw, Biaknak tampi, miphun tampi, nunphung tampi a umnak ahcun biaknak pakhat, nunphung pakhat, phun phunkhat hoih in phunghram kha ser awk a tha lo. Myanmar ram tuanbia  kan zoh tikah Kawl nih amyota naing-ngai ser an duh (U Nuh, Ne Win, Saw Mawng). Hi bantuk in Myanmar ram kha Kawl ram timi Kawl miphun pakhat, Bodah a biakmi pakhat, Kawl holh le Kawl ca ahmangmi pakhat si an rak duh ca ah nihin tiang kan ram cu a buai (Lian Hmung, Principle of Federalism).