Home » » Buainak Cuanhning le Remhnak Serning

Buainak Cuanhning le Remhnak Serning

1. Buainak Cuanhnak Siloah Zohning

Conflict le Peace kong ah minthang pakhat a simi Johan Galtung nih cun buainak (conflict) hi ki thum (triangle) in cuanh khawh a si. I alnak (contradiction), lungputning (attitude) le umtu ziaza (behavior) in ṭhen i cuanh khawh a si, at i. Fiang deuh in kan langhter ahcun i alnak (contradiction) ahhin a buaimi phu hnih or minung pahnih nih saduhthah siloah lungduh idannak i, an i al kha a si. Lungputning (attitude) timi ahcun thil an hngalhning le hngalh loning kha chim duhmi a si. Hi attitude cu mi /phu siloah buainak chung ah a ummi hna i thin hunnak, huatnak le ṭihnak an ngeihning khi chim duhmi a si. Cun, umtu ziaza (behavior) timi cu buainak kong ah a buaimi hna siloah buainak nih a phakmi hna nih buainak kong ah zeitin an cawlcangh siloah an umning ti bantuk kha chim duhmi a si. An i terh maw, an i kap maw ti bantuk kha a lang tawn (Ramsbotham, p. 11, 2011).

Violence timi hi Lai dictionary tampi nih cun zaang en itinak tiah a leh. A sullam cu thazaang pakhatkhat hmang in thil pakhakhat tuah, tuahmi thah siloah hliam phun kha a si. Fian khawhnak ding ah chim ahcun ralkap uknak duh lonak kha sandah piah cu violence a si lo ti a si, Mirang holh in non-violence an ti. Cun, tlangcung hriamtlai hna nih, hriam hmang in ralkap an doh kha violence lam in dothlen ti a si. Cu a si ca ah Lai dictionary cheukhat nih violence cu zaang en itinak an timi le ka chim duhmi hi tlawmpal te aa dang deuh. Kei nih ka chim duhmi violence cu tuk le thahnak siloah rawhralnak a chuahtertu timi kha a si.

2. Buainak in Tukthahnak ah

Johan Galtung nih cun violence timi tukthahnak cu minung nih kan herhmi nunnak, zalennak le mah sinak/miphun kilvennak pawl tuk le thahnak in hnorsuan kha a si, a ti. A chim duhmi cu mipa pakhat i a nunnak, zalennak le a mah sinak/miphun sinak a kilvenmi kha adang pakhat nih fei le nam siloah tuk le thahnak in hna a hnawhmi kha a si. Anih nih cun, violence hi direct violence, structural violence le cultural violence tiah a ṭhen (Galtung, 1996, 72). A chim duhmi cu direct violence cu ngakchia va thah a si. Phundang in direct in mi va tuk thah kha a si. Structural violence a timi bal cu minung pakhatkhat nih hmuh an duhmi hoih in an sersiammi (structure) nih midang nunnak thahnak a chuahtermi phun kha a si. Fiang deuh in kan chim ahcun sal zuat phun zong kha a si. Phundang deuh in chim ahcun “A” miphun kha ram uktu “B” miphun nih ṭhang kho hna hlah seh tiah phung a sersiam i, bawmhnak le herhhai a pek lo ca ah “A” miphun chung in ngakchia hna nih nu le pa sifak le harsat ruang ah an thih ko kha a si. Galtung nih cun structural violence cu ramkhel lei i hruaining mechhanism ruang ah a chuakbik a ti.

Cun, cultural violence timi phun cu nunphung pakhat chung ah tukthahnak a um tikah zoh sawh ko siloah sual phawt lo kha a si. Fiang deuh in Laimi context in kan chim ahcun nupi velh awk, darkhuang cumh awk ti bantuk phung kha a si. Phundang deuh in chim ahcun mi pakhatkhat tuk le thah a tongmi kha kan phung a si ko tiah a pommi nunphung kha chim duhmi a si. Hi violence phun thum lak ahhin structural violence le cultural violence cu mit hmuh kut tongh in hmuh khawhmi a si lo nain, direct violence cu mit hmuh kut tongh in a langmi a si e, a ti. Buainak hi a linsatning (degree kaining) hi i alnak (contradiction), ruahmi le cohlanmi i dannak ruang nang phu kei phu tiah iṭhennak (polarization), tukthahnak (violence) le ral ituknak (war) ti in a cheukhat mifim thiam nih an langhter ve. Laimi context in kan chim ahcun ruahnak i dannak ruang ah bia i alnak a chuak i, bia i al lio i ruahnak i dannak a chuakmi hoih in nannih phu, kannih phu tinak a chuah ter. Cu phu idannak cu a zual deuh tikah tukthahnak kha a chuakter. Tukthahnak a zual deuh cun ral thawhnak kha a chuak.



3. Remdaihnak Ser Tikah Hngalh Aherhmi Tete Hna

Johan Cultung nih remhdaihnak cu negaive peace le positive peace tiah a um e, a ti. Negative peace a timi cu uktu pakhatkhat zoh khenhnak siloah kilkawinak tang ah a ummi remdaihnak phun khi a ti duhmi a si. Binabia ah, a langhtermi cu Rome ralbawi nih ramcar an ser i cucu remdaihnak ram an ti. Nihin i, Tibet ram cu negative peace a umnak ram a si. South Korea cu a dai ko nain conflict lo maw, ti ahcun a si lem lo. South Korea nih a tonmi cu N.Korea he conflict, Japan he conflict tbk a si. Sihmansehlaw, hi bantuk case ahcun i dohnak, le i thahnak a um lo ca ah “negative peace” ti a si. Cu he ralkah in positive peace timi cu strutural le cultural violence kha tei dih hnu ah rammi le rammi cozah nawl ngeihnak, dingtlu lairelnak um te kha a si. Positive peace kan timi cu U.S.A ram i, Martin Luther King nih arak aupi mi dingthlu lairelnak phun kha a si. Galtung nih cun minung hi negative peace in positive peace ah kan ithleng kho ti kha a zumh. Atanglei game theory pawl cu Ramsbotham, O., Woodhouse, T. and Miall, H. (2011) te nih an chuahpi mi pawl a si.
a). Kain le Abel Tuanbia

A cung ah langhter a si ca bantuk in Gain i Abel cung ah lai nawnnak cu a biapi ah an ruahmi aa dan ca ah a si. Hi buainak kong ahhin Gain nih thimding lam phun li arak um. Cu hna cu lose -win timi pakhat nih tei i, adang pakhat sungh. Cucu Kain nih Abel i teiter i, Pathian duhnak zulh kha a si. Lose-Lose timi cu a phi chuak um lo in Kain le Abel nih buainak chuahter veve. Win- Win timi cu buainak a um sual lai tiah hrial i, unau chuak khat fawh kan si tiah Kain le Abel nih i dawt ṭhan. Win- lose timi cu pakhat nih pakhat thah kha a si. Kain nih Abel a thah. Nain, thiam cotermi cu Kain a si lo ca ah sunghnak cu Kain sinah a um beh. Kain le Abel tuanbia ahhin buainak um lo in unau kan si tiah dawtnak rak ngei hna sehlaw cu mah khakha “win-win” timi an pahnih ca ah a miakbik a si hnga.

b) Thongtlading Bianabia (Prisoner's Dilemma)

Thongtla ding a simi sualnak a tuahmi mining pahnih an um. An pahnih in sualnak an tuahmi cu an pahnih dah ti lo in ho hmanh nih an i hngalh lo. Cu ruang ah an pahnih karlak ah thil a cang khomi cu: (1) An i report veve ahcun an pahnih in thong an tla lai ca ah lose – lose an si lai. (2) Pakhat nih pakhat kha a report i, sualnak vialte a khinh ahcun pakhat a luat kho lai ca ah lose -win/win-lose. (3) An pahnih te in an kaa an icip ahcun an pahnih ten an luat kho, win -win. Hi bantuk thil sining an zoh tikah number 3 cu an ca ah a tha bik “win- win” a si kha an hngalh ahcun an i thim kho i, an pahnih ca ah a ṭhabik thimmi a si kho. Sihmansehlaw, Pakhat nih zer in number (2) kha aa thim ahcun adang pakhat nih number 2 rak i thim ve sehlaw, an pahnih ca ah lose-lose (1,1) zong a chuak kho men (Social trap). Cucaah, an pahnih ca ah a miakding thil cuanh thiam le zoh thiam kha a biapi tukmi a si. Phundang in a hlawkmi an hmuh khawh nakhnga ca ah bia an i ruah le an biakam an zulh ahau. An zulh veve lo siloah pakhat nih a zulh lo ahcun an ca ah a ṭhabik thil a simi win-win a chuak kho lai lo.

c). Position le Interest

Thinkung i cuhnak buainak a um hei ti usih. Ngun Bor le Iang Chin cu thinkung pakhat ngeih an i cuh. An pahnih te nih thinkung cu kan hmun in a khomi a si tiah “position” kong ah an chim veve. Nain, zoh tikah thinkung cu a cheucheu hmun pahnhnih ah a kho khomi a si lo ca ah bia chah khawh a si lo. Nain, Iang Chin nih thingkung nih a pekmi thladem shadow arak duh ruang ah thingkung cu keimah ngeihmi a si, arak timi a si i, Ngun Bor nih cun a thei/tlai a duh ca ah a rak ti ve mi a si tikah duhmi “interest” i khah lonak an ngei. Cu tikah biaceihtu siloah an pahnih kar remnakk sertu nih thinkung thladem cu Iang Chin nih co sehlaw, a thei cu Ngun Bor siseh a ti hna tikah an buainak cu a phisin khawh lai. Mah hi bianabia nih a kan chimhmi cu buainak a tampi hi fiangte in zei ruang ah a si ti hngalh le zeidah a buaimi nih an duhmi a si ti cuanh ṭi hnu ah duhmi idan ahcun foi te in tawlrel khawh a si timi kha a si.

d). Third Party Telpinak (Mediator)

Minung pathum nih cauk an chuah nain, pakhat pa cu thlem an zalh. Thlem an zalhmi pa nih cu kong cu a theih tikah a ngaih a chia i ka telh ve u, ka nihhlawh le ka thazaang aa tel ve, a ti hna. Nain cucu adang pahnih nih an duh lo. Cu tik ah, Anna timi nu nih thlemmi pa cu ruahnak a pek. Cu ruahnak cu cauk chuahnak ca ah hnahnawhnak (Cozah sin report) tuah lai tiah ti, a si. Mi hmasa pahnih nih cun common interest “cauk chuah” kha an duhmi a si ca ah pathumnak pa bia cu an ngai ṭhan i, cauk chung ahcun an telh ve. Hikaa zawn ahcun Anna hi third party a si i, thlemmi pa kha ruahnak ṭha te in a pe khotu a si ti a lang. Hi nih a kan cawnpiakmi cu third party cu thim tikah fimthiamnak le hngalhnak a ngei ngaingaimi a si aherh timi kha a si. Ram cheukhat ahcun ramkhel kong he aa pehtlai mi remdaihnak min an thut tikah vawleicung mifim hna kha third party can an i auh ve tawn.

Amah bal te in remdaihnak mediator si duh ahcun kap ṭanh lo kha aherh. Laimi context in kan zoh ahcun nuva aa ṭhenmi a peh tonhtu pastor siloah sang upa cu a peh tonhmi nuva hna karah ṭanhmi a ngeih lo aherh. Nu a ṭanh i pa na palh a ti siloah pa ṭanh i nu mawchiat ahcun a ṭha ngaingai remdaihnak a chuak lai lo. Cunak cun, remhdaihnak ser tikah pa na sual, nu na sual tin si lo in, Fate zong nan ngei, chungkhar zong nan ngei. Chungkhat zong nan ngei, hawikom zong nih an in tlaihchan hna. Nan i ṭhen ahcun a si kho lo tiah dawtnak lei kap in bia an hlawi hmasa tikah dawtnak nih buainak vialte a khuh dih i, remhdaihnak a chuak. Hihi mediator rian ṭuanning a si. Cu si lo in, pa nih a nupi a makmi kha nupi maa pa a u nih a va auh tikah a nawl te in nawl i, an sual palhnak vialte kan ngaithiam ulaw rak kir hram ko u ti zong kha a um ve ṭhiamṭhiam.

e). Zohfel Aherhmi Thil tete

A cung i langhtermi leng in zohfel ahaumi thil hna cu remhdaihnak tuah tikah remdaihnak ka duh e a timi nih an duh tak le tak lo kha fiang te in hngalh aherh. Hmunhma tampi ahcun remdaihnak kan duh tiah an ti nain atak ahcun remdaihnak si lo in pumpak/phu miaknak lawng kha an duh tawn. A ngai ahcun remdaihnak timi cu aa rem lomi buu or minung ca ah an zapi an i remnak ding “common ground” kawl kha a si ca ah buu or minung nih kapkhat duhnak lawng in cun remdaihnak a chuak kho lo ti kha fian ahau. Thongtla bianabia nih a kan cawnpiak bantuk in kapkhat duhnak lawng in kal ahcun kap hnih sunghnak a chuak kho.
Gultung nih a chimmi structural violence timi phung le phai in thleidannak le namnehnak bantuk hi fimtawl tikah law le policy aherh ve. Chim duhmi cu khuacaan ahcun remdaihnak kan ti tikah zei bantuk buainak level ah dah a ummi a si kha zoh hmasat aherh ve. Strucutral violence an si ahcun law le policy ser in fimtawl hrimhrim kha aherh ve. Ram ṭhangcho tampi ahcun remdaihnak an tuah tikah min an thut. Cu min thutmi cu a ngiatu an um. A ngiatu cu minung zong an si kho i, seh zong an si kho. IT thilri a ṭhangchomi ram ahcun IT thilri a simi CCTV ti bantuk kha ngiatu ah an chiah hna. Bianabia ah, zatlang nun ah tuk le thahnak a tlawm nakhnga ca ah cozah nih lam kil kip ah CCTV an chiah. Cu CCTV cu mi sual nih an ṭih ca ah buainak a tlawm. Buainak a tlawm timi sullam cu remdaihnak a karh timi a si. Ramchung ral kong min thut a si ahcun international phu pawl nih ngiat a si ve fawn.