Salai Chan Bik Ceu
I. Biahmaiṭhi
Vawleicung ram ṭhawng ngaingai a simi United Kingdom
(U.K) ram i, ramkhel umning kha a tlangpi in kan zoh lai. Ramkhel umning ti
tikah party system le party ideology, i thimning, ramkhel tuanbia, siangpahrang
ramkhel tel tumning ti bantuk kha chim duhmi a si. Hi bantuk hna kha U.K ram
ah zeitin a um le zei bantuk in dah an kalning a si timi atanglei bantuk in kan
hun langhter. Hi ca cu research si lo in study note a si ca ah chambaunak a
tampi lai. Thil sining a dikthlir in fianh timi nakin thil um kalning a
parpavuan in a langhtermi capar a si. U.K timi biafang aiawh ah Mirang timi biafang
zong ka hun hman. Cucaah, carel tikah hi a cung i concept le writing style kha
philh lo in relding kan sawm hna. Fianter ka duhmi bal cu United Kingdom (U.K)
ti ahcun Britain ram vialte (England, Wales, Scotland le Northern Ireland) a
si i, Great Britain ti ahcun England, Scotland le Wales le a pawngkam ti kulh
hme lawng kha chim duhmi a si. Cun, England timi cu United Kingdom chung i ram
pakhat kha a si. U.K cu a cung in atang lei ukphung a hmangmi unitary state a
si. Fiang deun in chim ahcun unitary state ahcun pyinay (state) kha nawl ngeihnak an ngei ve ko nain a biapi
ngaingaimi cu a cunglei in arak ra timi sullam a si. Fiang deuh in chim ahcun chanthar
Myanmar ram i phunghram, 1947 ah Chan Htun nih arak sermi phunghram phun kha a
si.
The United Kingdom Serning |
II. Ramkhel Khuaruahnak
U.K le Liberal Democracy
Nihin vawlei pumpi nih an hmanmi Liberal Democracy
phun hi Mirang (U.K) ram in a rak thok tiah an ruah. A cheu
chimnak ahcun English political philosopher John Locke (1632-1704) hi Liberal
Democracy father a si, an ti. Nihin ahcun cu phun cu vawleicung ram i cheuthum
cheukhat nih hman a hung si. Hi, liberal democracy phun nih cun democracy sullam kha phun thum in a
chim: Mipi nih thim i, thimmi cung ah ṭuanvo a lami cozah, don khantu um lo
in zalong te in mipi biaphuan khawhnak le thimnak ah mi tam deuh duhning in
thim phun kha a si, a ti. Hi ruahnak nih democracy qualification tiah a timi
pathum in a langhtermi cu: cozah nawlngeihnak cu rikhiah a si, zatlang nun ah i
dannak le i khah lonak kong he pehtlai in zalonnak a um (mipi zalennak kha chim
duhmi a si), le cozah nih tlukruannak kha aa hmaithlak tiah a ruah. Cun,
Liberal Democracy i aa sersiamning cu a foinak in phun li ah an langhter. Cu
hna cu, (1) Aiawhtu thimnak (free and fair election), (2) Cozah/Executive (Thimmi
bawi le, thiamnak in rank sang ngei nih
biachah), (3) Social le Economic Balance (Church, Ogranization, Company tbk ah
balance a umding), le Political Check and Balance tin a si tiah, Finer timi
political scientist nih a ṭial.
Mirang nih uknak lei ah Middle Age lio
Modieval khuaruahnak cu fak ngai in an rak i tlaih. Aruang cu Mirang cu Rome pennak
a cheunak in arak chuakmi a si ca ah a si, an ti. Acheukhat political scientist
nih cun Mirang cu Rome phung tam tuk a hman ti, a si. Medieval lio ram hruaining phung cu
Singpahrang kha a ṭlingbik i, amah duhnak kha biapi ah ruat in phung le phai
ser, i uk kha a si. Phundang in chim ahcun Mediaval lio khuaruahnak i a
biapimi tawhfung cu siangpahrang siloah siangpahrang nu sinah ram power a um timi
khuaruahnak a si. Cucaah, U.K i hruainak cu a foinak siangpahrang uknak a
si, an ti. Tling deuh in chim ahcun constitutional monarchy a si. Constitutional
Monarchy timi cu siangpahrang uknak a si ko nain, siangpahrang or siangpahrang
nu cu nawlngeihnak zei mawt zat rikiah ‘limit’ mi phun kha a si.
Chanthar Mirang nih Cozah Hmuhning
Mirang rammi hi U.S, Germany, Italy le Mexico he an i
dan deuhnak cu an cozah or hruaitu an zumh ngai ti, a si. Chim duhmi cu ramdang
nakin an cozah khi an support deuh timi sullam a si. Rammi tampi nih cozah rianṭuantu
nih ṭha tein an kan zoh khenh ti bantuk kha an chim lengmang. Cun, amak ngaimi
cu Mirang ram cu political ideology (Marxism maw, socialism maw tbk) hram bunh
nakin party nih zei bantuk program dah an i hmaithlak ti hi an zoh deuh e, ti a
si. Nihin i, U.K ram ahcun cheu nga ah cheu li hi England an si i, adang Wales,
Scotland le Ireland hi cheu nga cheukhat an si ve. Cucaah, U.K cu minung phunli
khuasaknak ram ti khawh a si. Mirang ram hi industrialization ruang ah tam tuk
te hawidang ram nakin an ṭhang deuh. Data nih a langhter ning ahcun 1964
hrawnghrang ahcun rammi nih inn le motor ngeihning hi industrilization ruang ah
20% in 40% bak a kai e, an ti.
III. Thimnak le Cozah Sernak
Thim Ningcang: Mirang ram ahcun House
of Commons innpi ca ah kum (5) ah voikhat in thimhmun 650 ah MP pakhat cio
in MP 650 thimnak an tuah. Cu thimnak teitu cu House of Commons ah MP an si
kho. Hi MP 650 cu England in 543,
Scotland in 57, Wales in 32 le Northern Ireland in 18 tin an si. Cu thimnak
ahcun kum 18 a lonhmi rammi nih thimfung thlak khawh a si. Amak ngaimi bal cu kum 16 tlin in kum 2 hnu ah
vote thlak duh ahcun cazin pek cia khawh a si. Thimmi biachahning cu the
first and the post timi phun, vote tambik hmutu nih tei phun kha an hman.
Ramkhel party: Mirang ram ahcun atlangpi in ramkhel party a nganbik pathum an um: Conservative, Labour le Liberal tiah an auh hna. Conservative Party cu ram pumpi kong siloah ram pumpi i fonh ding kha aa hmai thlak. Fiang deuh in chim ahcun ramchung tlukruannak nakin ram a ṭhat le a ṭhawnding aa hmaithlak. Unionist, strong in national defense, gun rights, defense Western culture tbk kha an uar khun. Hi Conservatice party nih hin tulio cu Mirang ram cu an hruai lio a si. Cun, Labour Party nih cun sang le veng, nu le pa, bawi le bawi lo karlak ah tlukruannak a um ding kha aa hmaithlak. Caan tampi ahcun thil ngeihning le zohkhenhning kha aa hmaithlak ti a si. Cun, Liberal party cu social reform, pumpak zalonak le siangpahrang nu siloah Church of England nawl ngeihnak zorter, ral umter lo ding, free trate ti bantuk kha aa hmaithlak ve.
U.K ahcun thim duhmi "x" pek in thim a si.
Parliament: Parliament cu House
of Commons, House of Lord le Monarch tin ser a si. Phundang in
Parliament ahcun inn pahnih a um i, thimmi House of Commons le thim lo rian pekmi
House of Lords an um tinak sullam kha a si (Monarch cu siangpahrang or
siangpahrang nu tinak a si). House of Common chungtel cu mipi nih kum 5 ca ah
an aiawh ca ah an thimmi 650 members a si i, power a ṭhawngmi a si. House of Lord
cu rian khinhmi (appointed – 809 members) an si nain, House of Commons tluk in
power an ṭhawng lo. Parliament nih an ṭuanbik rian cu phunthum: cozah
check and challenge, phung ser, a biapimi kong debate tuah kha a si. Fiang
deuh in chim ahcun Parliament cu cozah rian ṭuanmi a dik le dik lo ngiat bantuk
kha a si ko. Teitu party he aa pehtlai lomi cu phun hnih in an um. Pakhat cu oppositon
party timi cozah sertu party ralkah in a ummi an si. Parliament chung an ṭhut
tik zong ah cozah tlai party hmai ah thut a si, an ti. Cun, adang pakhat cu
opposition party bawmtu zong si lo, cozah sertu party bawmtu zong an si lo.
Annih pawl cu ‘crossbenchers’ tiah an awh hna.
Cozah Serning: Cozah cu parliament
chung i vote tambik ngeimi nih an ser ko nain parliament he an rian cu aa dang deuh.
Thimnak ah teinak a hmumi party leader cu ram pumpi cozah lutlai Prime
Minister a si tawn. Parliament chung ah mi tam uak vote a hmumi party um lo
ahcun hawikom sawm (coalition) i, cozah ser zong kha a um ve tawn. Chim duhmi
cu U.K ram ahcun Prime Minister cu U.S ah mipi nih President an thim bantuk in
thim si lo in parliament ah mipi nih thimmi MP hna nih an thim timi sullam a
si. Cozah cu parliament ah accountable a ngei fawn. Mirang ram cozah cu
zarhkhat ah a tlawmbik voikhat meeting an tuah e, ti a si.
IV. Siangpahrang Uknak le
Phunghram Kong
The Monarch Power: Siangpahrang/Siangpahrang
nu cu executive, judiciary, legislative ah head a si. Cun ralkap kong he
pehtlai in commander in chief zong a si chih. Cu lengah, Church of England ah
supreme governor a si rih. Sinain, Monarch nih hin direct in phung ser a si lo
ti, a si. A sullam cu phungsernak ah a nawl a biapi i, phungsermi nunter
khawhnak nawl ‘agree’ khawh timi sullam a si. Siangpahrang/siangpahrang nu
sinakcu thi le sa in a kal, thim khawh a si lo. Chim duhmi cu theory in U.K cu
siangpahrang uknak ram an si. Practice in cu uktu cozah cu siangpahrang
lungtlinmi cozah an si tinak a si. Monarch or siangpahrang rian cu Prime
Minister chimmi zoh in, hnatlak ahcun minthut le phung nunter kha a si ve.
The U.K Phunghram
U.K cu phunghram cu "unwritten phunghram" a
si tiah acheu nih an ti. Acheu nih hi bia cu a dik dih lo, hlathlai tak ahcun an
ṭialmi a um ko e, an ti. Cu pawl nih cun, "unwritten constitution le
written constitution" pahnih a um ti, an ti. Unwritten law timi cu Lai
holh in cun phung kha voikhat te in sersiam a si lo (uncodified) timi sullam a
si. France caṭial thiam le political scientist De Tocqueville nih a chimmi cu; England
cu constitution an ngei lo. British constitution cu character, statues, judicial
decision, common law, usage or traditions, customs, convention, tbk phun in a
kal, a ti. Cuaah, Written constitution a um ko tiah a timi pawl nih an
chimmi constitution ahhin Bill of Rights 1689, Action of Union 1707 and 1800,
Act of Settlement 1701, Parliament Acts 1911 and 1949, Human Rights Acts 1998,
Scotland Acts, Northern Ireland Acts le Government of Wales Acts 1998 tbk hi aa
tel, an ti. Chim duhmi cu timh ciammam in ṭial i, mipi hnatlakmi chanthar style
phunghram a um lo tikha chim duhmi a si.
**** A dih Cang****
March
16, 2024
Niruk ni
Seoul,
South Korea
0 comments:
Post a Comment