- Salai Chan Bik Ceu
Biahmaiṭhi
American
ram cu Britain nih a pen lio ah African lei in minak pawl cu rian ṭuanpiaktu
sal ṭuanding ah U.S ram ah an rak phorh hna. Kum saupi thleidan an si ca ah
minak le mirang karah ṭlukruannak a um khawh nakhnga cu U.S poliṭik ah ahlan in
nihin tiang a biapi ngaimi thil pakhat a si. Chanthar U.S tuanbia hi U.S
zalennak an hmuhni July 4, 1776 in kan tuak thawk ahcun, minak le mirang karlak ṭhleidannak
cikcin ' Civil Rights Act' a cah cu 1964[1] a si ca ah a foinak in cun
minak cu U.S ram ah thlanglamh le thleidan cu kum tam tuk te an rak tong ti,
khawh a si. Hi kong he pehtlai in hi capar ahcun U.S ram ah zeitindah minak le
mirang karah zei bantuk in dah ṭlukruannak an ser, zeitin in an rak thawkning a
si timi kha kan zoh lai. Cu dih cun, cu an thawkmi cu a tak ah zei ṭluk hrawng
dah hlawknak a chuahpi timi in kan peh lai. Hi ca cu “Seymour Martin Lipset nih
1996 ah a rak ṭialmi “American Exceptionalism” i chapter 4nak “Two Americas,
Two Value Systems: Black and Whites” timi kha review tuah pah in ṭialmi capar a
si.
 |
| Minak zong American kan si ko e timi he sandahpiah |
American-mi Khuaruahnak
U.S
ram i mi tampi nih hin ‘van’ (luck) timi nakin ‘rian zuamnak (hard work)’ hi an
zumh deuh. Fiang deuh in chim ahcun mi pakhat cu van ruang nakin rian i zuamnak
ruang in mirum siloah mi lianngan a cang kho deuh timi ruahnak an ngei. 1983 in
1992 karlak ah U.S ram ah ORC nih ‘rian i zuam cun ṭhannak a chuak’ timi kong
hlathlainak an tuah i, 88% nih a dik bak an ti. Hi zuamnak 88% chung ahhin ‘chungmang’
hi a biapi tiah a timi an tambik. Adang ruahnak pahnih a ummi cu rumnak siloah ṭhannak
cu ‘mirum chungkhar in rak chuah a hau’ a timi hi 20% an si i, 39% pawl bal nih
cun nu le pa cathiam sinak hi a biapi bak ve an ti. Atlangpi in chim ahcun
Gallup hlathlainak nih a chimmi cu U.S ram i khuaruahnak cu minung a si paoh aa
zuam ko ahcun hlawhṭlinnak a hmu kho, zei bantuk dirhmun (background) in a rat
kha a biapi hrim lo, an ti. Cu khuaruahnak ruang ah ‘African American pawl hi pumpak
ṭhancho ca ah an i zuam cun an ṭhang ko lai’ tiah a zummi hi mirang 69% an si i,
minak 68% an si e tiah Gallup nih hlathlainak a tuahmi ah hmuh khawh a si.
Pumpak Zalonak Maw, A Buu
Ca Dah
Minak le Mirang karah ruahnak
aa dang ngaingai pakhat a um. Cucu zeidah a si ti ahcun, mirang nih cun pumpak
zalonnak chung i kilvennak, rian ṭuan khawhnak tbk kha a biapi ngaingai ah an
ruah. Fiang deuh in chim ahcun Mirang nih cun pumpak zalonnak kha an i
hmaithlak i, cozah nih cun pumpak zalonnak hi a biapi ah a chiahding a si ti
kha an ruat. Nain, minak pawl khuaruahnak cu aa dang deuh. Annih nih a biapi ah
an chiahmi cu an buu le an phun tbk i zalonnak kha a si. Mirang deuh nih rak uk
lio caan (1964 hlan ti ko sih) ahcun cozah nih hin pumpak kong papek a si ca ah
fimthiamnak cawnnak ahhin phaisa tampi an hman. Bianabia ahcun, 1981 ah
American cozah nih hin zatlang nunnak kong he aa pehtlaimi ca ah a ram pumpi
phaisa lutchuak GDP i, 20.8% cu a hman. Cu zatlang nunak kong he aa pehtlaimi
chung ahcun fim cawnnak cawnnak ca ah 26.4% kha arak hman timi hmuh khawh a si.
Hi lio caan ahcun European ram tampi cu fim cawnnak nakin khuasak tinhtuknak
kha an rak hmaithlak deuh lio arak si. A tawinak in chim ahcun U.S rammi chung
ah mirang nih pumpak hi papek arak si i, minak nih an buu hi papak a si timi
kha hmuh khawh a si.
Avoi
35nak U.S President a simi Kennedy le Avoi 36nak US President a simi Johnson te
nih an rak tuahmi lakah thleidannak an
rak tawlrelning cu tihin a si. Affirmative Action an tuah,
cucu zei bantuk dah a si ti ahcun Affirmative Action nih cun takvun kong ah
rian le hmun dangdang ah thleidannak a tongmi pawl kha thleidannak an ton ti lo
nakhnga cawithlir aa timmi a si. Fiang deuh in chim ahcun minak le mirang
mi sifak pawl thleidanmi pawl ca ah opportunity tampi ser kha a si. Siloah,
phundang deuh in chim ahcun takvun kong he pehtlai in rianṭuannak ah
thleidannak a um loding aa hmaithlakmi policy arak si. Cu dih cun Avoi (37)nak
U.S President Nixon nih Affirmative Action Quota timi cu 1969 ah a ser. Hi
phung cu zei bantuk a si ti ahun minak kha ahlei in cawithlir le zohkhenh, rian
pek ti bantuk aa hmaithlakmi a si. Fiang deuh in chim ahcun rian ṭuannak
hmun ah siseh, sianginn tbk ah siseh minak cu ahlei in rian pekding siloah cohlanding
ti bantuk kha aa tinhmi a si. Nixon nih hin ‘communual rights’ zong hi nu le
nau hna nih tlukruannak an rak ngeih khawhnak hna arak ser chih rih ti, a si.
Cu
dih cun ‘special preferences’ arak chuak, Lai holh in duh deuh hleinak hei
ti usihlaw a dik hnga maw dik. Hi cu zei ruang ah arak chuah ti ahcun minak
pawl cu kum 250 leng pi sal siloah thlanglam nunnak ah a nungmi an rak si cang
ca ah ser ciami phung nih mirang he tluk dingin bawmhchanhnak a pe kho lo timi
ruang ah special in cawithlir an hau timi a si. Hi phung ruang ah minak
pawl cu ralkap pensa la (veteran) cu U.S ahcun a rak i pekchanmi ruang ah a
hlei in zoh khenh a si bantukin zoh khenh an hung si ve. Fiang deuh in chim
ahcun special preferences nih cun minak pawl cu sianginn ah schorlaship a
hmuh ter hna. Rian hmun ah rian hmuh khawhnak a pek hna ti bantuk
cawihleimi sinak kha an co. Cucaah, minak pawl khuaruahning cu buu ca i, cozah
nih cawihleimi si duhnak le cu kong tuahmi dirpinak lei ahkhan a hung i thleng i,
ruahnak thar a ngeimi ramkhel khuaruahnak lei ah an lung a hung um. Phungdang
deuh in chim ahcun Liberal nih cun ‘elalitarianism’ an uar i, Conservative pumpak
zalonak le zuamnak an auh lio a si ca ah minak nih cun Liberal ruahnak kha an hung
uar ngaingai tinak sullam a si. Nain, mirang pawl khuaruahnak ahcun
meritocracy le pumpak zuamnak kha a biapi tiah an ruah. Minak hi rian ṭuantu
hlannak or rank kaiter hleiding an si maw timi hlathlainak cu the New York
Times nih 1985 ahkhan arak tuah i, a si lo (46%) an si i, a si ko a timi 42% an
si. Cu nih a langhtermi cu rian hlannak le rank kaiternak cu pumpak zuamnak le
thiamnak cung ah aa hngatding a simi khuaruahnak a si. U.S ram i cathiam hlei
timi intelligentsia pawl hi U.S milu ah 6% hrawng an si an ti i, hi hna nih hin
minak pawl hi an rak dirpi ngai hna ti a si ve. Hi bantuk in cozah le mipi nih tluk
ruannak a aupi tikah 1987 in 1992 hrawnghrang ahcun ‘minak le mirang i duh, a poi lo e’ timi khuaruhank a hung
karh. Cu bantuk in minak he innpa si zong a poi lo ti bantuk ruahnak zong a
hung sem ve.
Minak Pawl Cu An Ṭhangcho
Taktak Maw?
Cozah le mi tampi nih
tlukruannak an aupi mi aphi cu zeidah a lawh timi kha hikaa ahcun ka
hung langhter lai. Minak pawl an ṭhang taktak maw timi kong he pehtlai in 1994
ah Henry Louis Gates, Jr. timi pa Harvard University i, African American
Studies Department luzik nih cun, ‘minak pawl cu tam tuk kan thang e,’ a
ti. Fiang deuh in langhter ahcun;
·
Sipuaizi lei
ah zoh ahcun World War pahnihnak lio i, cheu kul ah cheu khat lawng rak ngei
khawhmi “middle class income” cu 1994 ahcun minak cheu nga cheu thum nih an
ngei cang e, ti a si.
·
Education: 1980
ahcun ca cawngmi minak hi 52% an rak si nain 1994 ahcun 73% an si. Phundang in sianginn
aa phuakmi cu 1970 ah 11% an si I, 1993 ah 5% an si. Hi nih alanghtermi cu fim
cawnnak lei ah minak pawl an ṭhang ngaingai timi a si.
·
Fahrin: Fahrin
rate cu 1960 ahcun 1960 ah 23%, 1969 ah 28%, 1980 ah 45% le 1990 ah 60% a si.
Hi nih a langhtermi cu fahrin le fa ngeihnak lei zong ah minak an ṭhang timi a
si.
·
Professional rian:
Profession rian ah minak pawl zong an hung karhning cu 1949 ah 4%, le 1990 ah
1990% a si.
·
Sifak Rate:
1959 ah 55%, 1970 ah 33.5%, 1989 ah 30.7% le 1993 ah 33.1* a si. Cucaah, a
buaktlak in sifak nak in luat deuh a si ning kha hmuh khawh a si.
Minak Pawl Thanchoding ah
zeidah a biapi timi kong ah khuaruahnak a hung chuakmi cu. Minak pawl ṭhannak
le ṭhan lonak kong cu ho kut ah dah a um timi hlathlainak cu 1989 ah an tuah. A
phi cu minak kut (55%), mirang kut (18%) le mirang le minak kut (18%) tin a
chuak. 1990 ABC News hlathlaimi ahcun minak cu mirang bantuk in an I zuam
ahcun mirang bantuk in an si ve ko lai timi biahalnak cu 60% in minak le mirang
nih an phit. Hi bantuk thil sining nih a langhtermi cu minak zuamnak hi a biapi
ngaingai timi kha 1990 hrawng i U.S rammi khuaruahnak ah a hung khat deuh ngai
timi hmuh khawh a si. A bik in, Minak pawl zong nih pumpak zuamnak kha biapi
ngai ah an chiah timi a hung lang.
1995 ah CCN nih affirmative action
nih hin mirang pawl kha minak pawl sin in thleidannak or namnehnak a ngeih,
timi survey pakhat an tuah. Cu biahalnak cu mirang 77% nih a si ko e, an ti.
Minak 66% zong nih a si ko e, an ti ve. Cucaah, affirmative action cu ahnu
ah tluk ruannak hna a hnawh ṭhami phun ah a hung cangmi a lawh kha hmuh khawh a
si. Biatlang kom ahcun U.S rammi khuaruahnak cu “luck” nakin “hard work”
kha aa hmai. Cu dih cun, pumpak zuamnak kha 1990 hrawng ahcun mirang bang minak
zong nih an hung cohlan ngaingai. Cuaah, 1990 hrawng i American thil sining zoh
tikah Germans (40%), British (37%), Dutch (26%)
nih kan ram cu ṭhancho hlenak a um lo an ti lioah 72% American nih
cun kan ram nih thanchohleinak a kan pek ko e an ti. Cun, fim cawnnak lei
zoh ahcun U.S ram 65% nih sianghleirun an rak kai lio ah, Britain ahcun 55%
le German ahcun 31% nih sianghleirun an rak kai ti a si. Cun, freedom le
tlukruannak kong ah hi hna pahnih a biapi tuk tiah a ruatmi lakah US in 70% an si lioah Europe
nih cun freedom cu 56% tluk in a biapi ve tiah an ruah nain tlukruannak cu 37%
tluk lawng in a biapi ve tiah an ruah.
Ram sifaknak cu cozah rian a simi kong he pehtlai in zoh tikah Britain, France, Italy, and Spain nih cun 60% rin cozah rian a si an ti
lio ah U.S nih 23% in cozah rian a si, an ti ve.
Cucaah, atlang in kan chim ahcun “tluk
ruannak” ngeih khawh nakhnga U.S nih an rak i zuammi cu cawn awk a tlak ngaingaimi a si. Ahlei in “cawihleimi
sinak” le “special in cawihleinak” te hna thleidang a tongmi minung sin ah an
pek duhmi (mirang nih minak) cu thil dawh ngaingai a si. Sal an si ko, thawl
hna usih tiah an ti lem hna lo. Hi bantuk tuahsernak nih ram pakhat ṭhangchonak
sinak a pek hna timi zong 1990 hrawng thil cang in siseh nihin thil cangmi in
siseh a lang ko. Hi tin a can khawh nakhnga ca ah a biapi ngai mi cu “pumpak
ṭhanconak le fim cawnak” papek an tuahmi hi a si kho men. U.S fimcawng hlei hna
nih minak an dirpi ning te hna zoh tikah cucu a lang ko. Cu lengah thuk deuh
chim ahcun fim cawnnak nih ability kha abiapi ah a ruah ter khawh hna tikah “cawithlirmi”
sinak in “thiamnak ngei”si kha Minak
zong nih an hung i zuam hna tikah Minak zong an ṭhang ve. Mirang an hung tluk
ve. Hi tuanbia vialte zoh tikah cozah thil tuah zuamnak, mipi dirpinak, mirang
nih minak dawtnak, minak zuamnak “freedom, tluk ruannak” ti bantuk biatak ah an
rak chiah ruang ah an rak buainak vialte cu an fimtawl khawh . Cu ruang ah minak
le mirang kar i U.S nih an rak tuahmi thil cu cawn awk tlak ngaingai a si.
***** A Dih Cang*********
March 12, 2024
5:00 am
Seoul, South Korea.
 |
| Cauk a phaw. Cawknak link: American Exceptionalism: A Double-Edged Sword: Lipset Ph.D., Seymour Martin: 9780393316148: Amazon.com: Books |
[1] 1964 ah U.S ram ah minak le mirang
kar thleidannak um ti hlah seh tiah cozah nih “Civil Right Act” phung an nun
ter. Cu nit hawk in takvun, miphun, biaknak le adangdang ti bantuk kong ah
thleidan a ngeimi cu phung ni in dantatding an cang.
0 comments:
Post a Comment